هۆنوسیاس: لاقەکردنی دیاس[1]

وەرە ھەی خەمۆک دەردت چارە کەم،

ئاسوودەیی لە دڵت مارە کەم،

ڕۆشنی بکەم دەروونی تارت،

لەسەرت سووک کەم قورسایی بارت،

گومانەکانت بۆ بخنکێنم،

چێژی ژیانت پێ بناسێنم،

ڕزگارت کەم لە جەللادپەروەران،

بتگەیەنم بە گەشیی ناخ و گیان،

ھەڵەی گوتاری کۆنخوازان دەرخەم،

تا دەرتبێنم لەناو جغزی خەم،

ببم بە کەست لە بێکەسیتدا،

ئەو دەستە ببڕم کە گورزی لێت دا،

وەک پیرەمەگروون بۆستم لە پشتت،

شیری ھاودەنگی بخەمە مشتت،

بەرد بشڵەقێنیت بە بەردەوامی،

ڕۆژێک دێت ورد بێت سەرتاپای گیانی،

سا خەمۆک وەرە، خەمانت ورد کەم

ناخی ترساوت بۆ مانت گورد کەم.

ھۆشیاریی ھۆنوس لە لایەک بە دەمامک و دەستکێشەوە، دوور، زۆر دوور لە ئاپۆرایەکی بێ دەمامک و دەستکێش، لە باخچەی بەردەم قەڵای ھەولێر دانیشتبوو. مێدیاچیی کەناڵێکی دینزا خۆی و کامێرامانەکەی بەرەوڕووی ھاتن، ھۆشیاریی ھۆنوس ھەر لە دوورەوە کە وای زانی بۆ چاوپێکەوتنی ئەو دێن، یەکسەر بە ئاماژەی نا، مەیەن، نەخێر دەستی بۆیان ھەڵبڕی و وتی: «بەڕێزان، مەیەن، من چاوپێکەوتن ناکەم و لێدووانیش نادەم، تکایە»، بەڵام ئەوان بێ ھیچ کاردانەوەیەک، وەک بڵێیت ھەر نەشیاندیبێت، بەرەوڕووی ھاووڵاتییەک چوون و چاوپێکەوتنیان لەگەڵدا کرد. پرسیارەکان لەو جۆرانە بوون کە لە سەرەتادا پێشەکییان ھەیە و ئامادەت دەکەن بۆ وەڵامی یان پەسەندکردن، یان پەسەندکردن، چونکە ھەر لە خودی پرسیارەکەدا تەڵەیەکی گوتاری ھەیە کە وات لێ دەکات نەتوانیت پەسەندنەکردن ھەڵببژێریت. لە ھاووڵاتییەکەی پرسی: «ئایا ئا ئەم ڤایرۆسە بچووک بچووکە بچووکە، کە ھیچ بە چاو نابینرێت، بەڵگەی مەزنی و گەورەیی و دەسەڵاتداریی خودا نییە؟ نەیسەلماند کە خودا چەند مەزنە؟ چەند بەتوانایە؟ چەند بەدەسەڵاتە؟ ئەھا! تۆ بڕوانە، بە یەک شتی بچووک بچووک بچووک، کە بە چاو نابینرێت، ئەو ھەموو مرۆڤە گەورە گەورە گەورەیەی پەک خست و جیھانی بە گیر ھێنا. ئایا خودا نەیسەلماند کە دەتوانێت بە ڤایرۆسێکی بچووک مرۆڤ لە ناو ببات؟ بۆیە باش نییە مرۆڤ خۆی بە گەورەتر لە خودا بزانێت و ھەر باشە بۆ لای خودا بگەڕێتەوە؟ وا نییە؟» ھاووڵاتییەکە ڕاستەوخۆ لەگەڵ مێدیاچییەکەدا کۆک بوو و یەکسەر قسەکانی سەلماند و کەوتە درێژکردنەوەی پرسیارەکە، تەنھا بێ ئامرازی پرسینەکان.

ھۆشیاریی ھۆنوس لە لایەکی تر لە نێو کۆمەڵێک نێرینەی گردبووەوەدا بوو کە لە پێش ھاوێنەی ھەمان کەناڵی دینیی پێشوودا کۆ ببوونەوە، دەیانوت: «دەبێت دین و کولتوورمان بپارێزین، کولتووری کوردی موسوڵمان جوانترین کولتوورە، نابێت دەست بۆ پیرۆزییەکان و بەھا باڵاکان ببرێت؛ خێزان بناغەی کۆمەڵگاکەمانە و نابێت شیرازەکەی ھەڵبوەشێنرێتەوە و بنکۆڵ بکرێت، بەڵکو دەبێت ھەر پتەو بێت. دین و کولتوور و پیرۆزییەکان و بەھا باڵاکانمان ھێڵی سوورن و شوناسی ئێمەن. ئەو خەڵکانەی دەیانەوێت پیرۆزی و بەھا باڵاکانمان نەھێڵن دەیانەوێت بێڕەوشتی بڵاو بکەنەوە و خێزانە جوانەکانمان لە ناو ببەن و تووشی سەرگەردانی و نامۆییمان بکەن».

دین

والی

ژنکوشتن

مەلا

نەریت.

لە دیدی کەسێکدا کە ڕۆ نەچێتە بنج و بناوانی وتەکانەوە، ئەم مرۆڤانە سوور و پەیامدار و تۆکمە دەردەکەون و وتەکانیشیان زۆر لە ڕاست و دڵسۆزانە دەچن. بەڵام شێوە و باسی مێدیاچییەکە و ھاوکۆکیی ھاووڵاتییەکە و ئاپۆرای ئەو نێرینانەی کۆمەڵ ببوون و لێدوانیان دەدا یادی ھۆنوسیان بردەوە بۆ سەردەمێک کە تازە پێی دەنایە تەمەنی ھەرزەکارییەوە لە گەڕەکی خۆیان. بۆ ئێوە و ھۆنوسانی تر ھۆنوس کەوتە گێڕانەوە:

خەیاڵ و پەسنی ھەژاران لە بارەی دەوڵەمەندەکانەوە وەک گیرفانیان پڕ لە ئەسپێ و گەمژانەن، خەیاڵی ھەژاران لە بارەی دەوڵەمەندانەوە ھێندە پڕە لە بەتاڵی، کە دەڵێن «فڵان کەس ئەوەندە دەوڵەمەندە، حسابی خۆی نازانێت!» وا دەزانن دەوڵەمەند ئاگای لە پارەکانی خۆی نییە. بەڵام ئەم قسەیە ھیچ ڕاست نییە، ھیچ کەس دەوڵەمەند نابێت بەوەی ئاگای لە حسابی خۆی نەبێت، بە پێچەوانەوە، دەوڵەمەند تەنھا ئاگای لە پارە و سامانەکانیەتی بۆیە دەوڵەمەندە، ھەرگیز کەس بە دەستبڵاوی و بێباکی لە پارە دەوڵەمەند نابێت. بازرگان بۆیە دەوڵەمەندە، چونکە ئاگای لە فلس بە فلسیەتی. مامۆستا زامەندیش لەم یاسا چەسپاوە بەدەر نییە.

مامۆستا زامەند پیاوێکی پەنجا و پێنج ساڵە بوو، دوور نەبوو ماڵیان، یان ڕاستتر، کۆشکەکەیان لە ماڵی ئێمەوە. ئایۆ خانی ژنی، کە ژنی ماڵەوە بوو، خانمێکی سەلار و دەستڕەنگین و ڕوو و گفتشیرین بوو، سی ساڵ بوو ژن و مێرد بوون و بەری ئەم ھاوسەرگیرییەش چوار منداڵ بوو: دوو کوڕ و دوو کچ. زامەند خاوەنی چەند کارگەیەک بوو، ماوەیەک بوو ھەستی بە کەمبوونەوەی پارەکانی گیرفانی کردبوو. گومانی سەرەتای بۆ ھاوکارەکانی خۆی چوو لە شوێنی کارەکەی، بە تایبەتی چەند کەسێک کە دەھاتنە ژوورەکەی ئەو. ئینجا بۆ نا؟ ئەوان کەسی دوورن و باکیان لە دزی لەو نییە، بە تایبەت کە دەزانن مامۆستا زامەند پارەیەکی زۆری نوستووی ھەیە و لە نزیکەوە ئاگایان لە قازانجەکانیەتی، بۆیە باکیان نابێت جارجار چنگێک لە پارە بێدارەکانی گیرفانی بدەن. بەڵام پاش ماوەیەک سەرنجدانی ورد و بێدەنگی مامۆستا زامەند، ئاماژەکان بۆ ماڵەوەی خۆی دەچوون، چونکە لە شوێنی کارەکەی پارەکانی گیرفانی کەم نەدەبوونەوە، بەڵکو لە ماڵەوە: لە نێو ژن و کچ و کوڕ و خزم و دراوسێکانی خۆیدا. ھەرچەند پارەکانی گیرفانی کەم دەبوونەوە، متمانەیشی بە چواردەور و گفتوگۆکانی لەگەڵیاندا. سەرەتا کەسی لە بەدگومانی ڕیزپەڕ نەدەکرد، پێی وا بوو کەس لە سەروو تیشکی تاریکی ژانبەخشی بەدگومانییەوە نییە.

لە ڕاستیدا ماڵی مامۆستا زامەند پەیوەندییەکی زۆر کەمیان لەگەڵ دراوسێ و خزمەکانی خۆشیاندا ھەبوو، ھۆیەکی بەھێزی ئەم لاوازیی پەیوەندییەش سەرقاڵیی ھەمیشەیی مامۆستا زامەند و کوڕ و کچە گەورەکەی بوو بە کارەکانیانەوە. دوو منداڵەکەی تریشی لە قوتابخانەی ناوەندی بوون و ئایۆ خانیش تەنھا فریا دەکەوت بە تەنگ کاروبارەکانی کۆشکە گەورەکەیانەوە بچێت و خواردن بۆ منداڵەکان ئامادە بکات، کە بە فەرمانی دێرینی پێشێلنەکراوی مامۆستا زامەند، دەبوو ھەمووان ھەموو شێوێک لە ماڵەوە نان بخۆن. مامۆستا زامەند ماوەیەک بوو زیاتر لە جاران لە کاروباری ماڵەوەی لە ژنەکەی دەپرسی: «ئەمڕۆ کێ ھات؟ کێ بە نیازە بێت؟ پێشوازی لە کەس مەکەن خۆمی لێ نەبم» و «برام، برات، خوشکم، خوشکت، ئامۆزا، خاڵۆزا، برازا، خوشکەزا… کەس، کەس، بۆی نییە بێ پرسی من بێتە ئەم ماڵە» و ئاوھا. پاشان ئەم لێپێچینەوەیەی خەستتر کردەوە و بڕیاری دا پەیوەندیی خۆی و خێزانەکەی لەگەڵ ھەموو کەسێکدا ببڕێت، ئەگەر بڕیار وا بێت ئەو پەیوەندییە لە ماڵی ئەواندا بێت، بۆیە دەرگای پەیوەندیی ماڵەکەیان و ھەستی ئازادیی منداڵەکانیشی داخست. لەو ماوەیەدا ھەر خزمێک، یان دراوسێیەک بیانویستایە سەردانیان بکەن، مامۆستا زامەند بێ پێدانی ھۆی دیاریکراو میوانداریی ڕەت دەکردەوە، ئاوھاش پەیوەندییەکانی ماڵەکەی و گومانەکانی خۆی تەواو سنووردار دەکرد. لەم ماوەیەدا ئایۆ خانی ژنی زۆر سەرزەنشتی دەکرد و لە تەلەفۆنەکاندا لەگەڵ خزم و کەسوکار و دراوسێدا ھەر فریای ئەوە دەکەوت ئەم ڕەفتارانەی زامەند پینە بکات و پاساو بھێنێتەوە کە بۆچی زامەند وەھا لە ڕووی خەڵکاندا گیر بووە. بەڵام پاش ماوەیەک بەسەر ئەم ھەموو شەتەکدانی دەرگا و کونی پەیوەندییانەشدا ھێشتا ھەر پارەکانی گیرفانی کەم دەبوونەوە، بۆیە ئەگەرچی بەوە ڕەوییەوە کە خزم و دراوسێ نین کە دزییەکە دەکەن، بەڵام خۆزگە و کاشکای دەخواست ئەوان بوونایە، چونکە ئێستا زانی کە ھەر دەبێت یەکێک بێت لەناو خودی ماڵەکەدا. ئایۆیە؟ نەخێر؛ دارایە؟ دەتوانێت لە کارگە دزیی گەورەترم لێ بکات؛ دیدەنە؟ نەخێر؛ کەواتە دەبێت یان دونیا بێت، یان دیاسە. باشە ئەمانە بە تەمەنی سیانزە ساڵی بۆ و چۆن فێری ئەمە بوون؟

دارا کوڕی نۆبەرەی مامۆستا دزیلێکراو و دزیلێکراوژن بوو، تەمەنی بیست و ھەشت ساڵ بوو، جێگری باوکی بوو لە کارگەکانیدا؛ دیدەن چوار ساڵ لە دارا منداڵتر بوو، دوو ساڵ بوو زانکۆی تەواو کردبوو و ژمێریاری سەرەکی و متمانەپێکراوی ھەموو کارگەکانی باوکی بوو؛ دونیا و دیاسیش کە کچ و کوڕێکی دووانە بوون، پاشەبەرەی باوک و دایکەکە بوون و سیانزە ساڵان بوون و ئەو ساڵە یەکەم ساڵی قوتابخانەی ناوەندییان بوو.

جگە لە سەربانە ھەراو و فراوانەکەیان، پێنج ژووری نوستن و ھۆڵێکی گەورەی دانیشتن و موبەق و ژوورێکی گەنجینە بەشە سەرەکییەکانی ماڵە دوو قاتەکەی مامۆستا زامەند بوون: دەرگایەکی ئاسنی یەک پارچە زەخرەفە دەرگای دەرەوە بوو، واتە لەمدیوەوە ئەودیو دەبینرا، حەوشەیەکی باریک ھەبوو، بە چەند پلیکانەیەک سەردەکەوتیتە بەر دەرگایەکی داری زەخرەفە، کە ئەوە دەرگای چوونە ژوورەوە بوو. لەودیو دەرگاکەوە جێیەکی بچووکی لەپێکردنی پێڵاو بوو، دوای ئەویش موبەق بوو کە پەنجەرە فراوانەکەی بەسەر کۆڵاندا دەیڕوانی و ئاسنبەندی پەنجەرەکەش ھەر زەخرەفە بوو. لە موبەقەکەوە دەچوویتە نێو ھۆڵێکی گەورەی دانیشتن کە بەسەر ھەموو ژوورەکانی ماڵەکە و پلیکانەکانی قاتی سەرەوەشدا دەیڕوانی، کەس نەیدەتوانی بچێتە موبەق یان ژوورەوە و دەرەوەی ئەو ماڵە بێ ئەوەی بە ھۆڵەکەدا تێبپەڕێت. ھەردوو ژووری نووستنی کچەکان و ژووری نووستنەکەی دیاسیش لە قاتی سەرەوە بوون، لە خوارەوەش ژووری نووستنێک ھی ئایۆ خان و مامۆستا زامەند بوو، ژوورێکی نووستنی تریش ھی دارا بوو. لە نێوان دەرگای موبەقەکە و ھۆڵی دانیشتنەکەدا، لامپێکی وەستاو ھەبوو، بە تەنیشتیشیەوە لە نێو ئەسکەملێکی بەرزی بە نایلۆنی ڕەنگاوڕەنگ پێچراو تەلەفۆنێکی عێڕاقیی بادەرداری جەرگی دانرابوو، لەژێریدا ژمارەنامەیەکی بێبەرگی پەڕەپەڕە دانرابوو کە سووچەکانی ژێرەوەی زۆربەی لاپەڕەکانی نوشتابوونەوە. بە تەنیشت ئەسکەملەکەشەوە قەنەفەیەکی تاک بۆ تەلەفۆنکردن دانرابوو.

ئێوارەیەک کە مامۆستا زامەند ھاتەوە بۆ ماڵ و لەگەڵ ژن و منداڵەکانیدا شێویان خوارد، بە دزییەوە دەستی بۆ گیرفانی برد و پارەکانی گیرفانی دەرکێشا تا بەسەر فەرشی ژێر مێزی نانخواردنەکەی ناوەڕاستی موبەقەکەیاندا بڵاو ببنەوە، کە پارەکانی بڵاو بوونەوە، پاروویەکی تری لە خواردنەکەی دا تا وا پیشان بدات کە ئاگای لە پارەکانی نییە کە کەوتن. ئەوان کە گوێیان لە دەنگی پارەکان بوو ھەموویان تەماشای ژێر مێزەکەیان کرد و ئایۆ خان و دونیا ئاماژەیان بۆ پارەکان کرد، بەڵام مامۆستا زامەند بێباکانە بە دونیای وت، کە بەتەنیشت دیاسەوە دانیشتبوو: «ئا بۆم ھەڵبگرەوە کچی خۆم». دونیا ھەڵستا و فەرمایشتەکەی باوکی جێبەجێ کرد، باوکیشیان لەژێر چاوەوە تەماشای منداڵەکانی تری دەکرد کە ھەموویان بە دەم جووینەوە تەماشای ژێر مێزەکەیان دەکرد، جگە لە دیاس، کە یەکسەر لە جووین وەستا و داڵغەیەکی کورت لێی دا و بە ڕووکەش خۆی لە ڕووداوە سەرەکییەکە دزییەوە. مامۆستا زامەند بە بێدەنگی، زۆر بە بێدەنگی، کپ، کڕ، مات، ئەمەی بە نیشانەیەکی بەدووم لە قەڵەم دا، بەڵام بۆ نیوچرکەش نەیھێشت کەس بزانێت بیر لە چی دەکاتەوە. ئێستا ڕوون دیارە دیاس ئەو توانا مەزنەی ھەیبوو لە شاردنەوەی ھەستەکانی لە کێوە بە میراتی بۆی ماوەتەوە. باوکەش کە بەخشەری ئەم توانایە بووە بۆ کوڕە بچووکەکەی، ئێستا بە بێدەنگی ئەم نھێنییەی خوێندەوە. دونیا پارەکانی کۆ کردەوە و ویستی بیداتەوە بە باوکی، بەڵام باوکی کەمێک ناوقەدی خۆی ھەڵبڕی و وتی: «بیانخەوە گیرفانم، لە کاتی نانخواردندا دەست لە پارە نادەم، لە کاتی دەستدان لە پارەشدا نان ناخۆم». دونیاش پارەکانی بۆی خستەوە گیرفانی و ویستی دابنیشێتەوە، بەڵام باوکی پێی وت: «نەء، بچۆ دەستت بشۆ و ئینجا وەرەوە نانەکەت تەواو بکە». دونیاش وای کرد و باوکەش ھەر ڕوخساری ئەوانی تر و بە تایبەتتر دیاسی دەپشکنی.

زیاتر لە شەش مانگ بوو دیاس پێکەنین و خەندەیەکیش لە ڕووی ھەڵنەدەھات، ھەمووان سەرنجی ئەم گۆڕانی خوو و ڕەفتارەی دیاسیان دابوو، بەڵام ھۆکەیان بۆ ئەوە گەڕاندبووەوە کە یەکەم ساڵی خوێندنگای ناوەندییەتی و قوتابخانەی گۆڕیوە و لە ھاوڕێکانی سەرەتایی دابڕاوە و ئەو ساڵی خوێندنەش، کە بەرەبەرە بەرەو سەری ساڵ دەچوو، نمرەکانی ھیچ باش نەبوون. سەرزەنشت و سەرکۆنەی ھەمووانیش خراپتری بە سەر ھێنابوو. ھاوکات دونیا، کە خوشکە دووانەکەی بوو، ھیچ نمرەیەکی لە خوار نەوەد و پێنج لە سەد نەبوو، ئەمەش سەرلەنوێ ببووە فشار لەسەر دیاس.

ئەو ئێوارە تارە لەسەر مێزی نانخواردنەکەیان بۆ چرکەیەک، نیو چرکە، چارەکە چرکەیەک، یان زۆر کەمتریش لەوە، دیاس، کە دواتر دەزانین چەندە بەزیو و ڕووخاو بوو، چەندە خاپوور و داگیرکراو بوو، دیاسی پارچەپارچەی ناو زەریای شکۆشکاوی و شەرمەزاری و تۆقین، بەوپەڕی تاڵاو و زووخاوەوە، لە زەریا تاریکەکەی خەمۆکییەکەیدا، تارمایی بزەیەکی تاڵ کەوتە سەر لێوەکانی کە گریان لە بزەکەی ھیوابەخشتر بوو، کە شیوەن لە بزەکەی شیرینتر بوو.

مامۆستا زامەندی پشکنەر، کە لە دوای سەرنجدانی لەو نیمچەبزەیەی دیاس ھیچی تری نەوت، دوای تەواوکردنی خواردنەکەی بە دیاسی وت: «کوڕم، لەوسەری ھۆڵەکە پێخەفەکەم بۆ ڕابخە، لەوێ دەنووم. با ئەمشەو پشوویەک بە ئایۆ خانی دایکتان بدەم و بە پرخەپرخ بێزاری نەکەم»، ئینجا ڕووی کردە ژنەکەی و وتی: «ئەوە وەک سوپاسێکی کردارەکی ل وەربگرە لە بەرانبەر ئەم خواردنە خۆشەی بۆمانت لێناوە». لە ماوەی زیاتر لە دوو مانگی ڕابردوودا، کە بۆی دەرکەوتبوو ماوەیەکە پارەی لێ دەدزرێت، ئەوە یەکەم جار بوو قسەیەکی کەمێک شیرین ئاراستەی ھاوسەرەکەی بکات، کە تەنھا تەماشایەکی بێدەنگ و دوای کەمێکیش بزەیەکی تەنکی لە ئایۆ خان وەرگرت. دیاس وەڵامی دایەوە و وتی: «…ەرشاو، باببە».

زامەند پانتۆڵەکەی داکەند و بە پارەکانی ناویەوە لەسەر ئەو تاکە قەنەفەیە پشووی پێ دا و گڵۆپەکانی تری ماڵەکەی کوژاندەوە و تەنھا ئەو لامپەی سەر تەلەفۆنەکەی داگیرساند، تا پانتۆڵ و پارەکە ڕووناک بن، سووچێکی پارەکانیشی لە گیرفانی پانتۆڵەکەیەوە دەرکرد تا زوو نێچیرەکەی تامیتامی بدات و بۆ ڕاکێشان و دەرھێنانیش ئاسان بێت.

زوو ئەو ئێوارەیە بە شەو گەیەنرا و مامۆستا زامەند لەوسەری ھۆڵی دانیشتنەکە و لەسەر پێخەفە ڕاخراوەکەی نوست و ھەر زوو دەستی کرد بە پرخەپرخ. ماڵ جگە لە پرخەپرخی زامەند خامۆش بوو. پاش کەمێک و دیاس ھات و کە سووچی پارە دەرھاتووەکەی بینی، بە دزییەوە پڕچنگێکی لێ دزی کە خۆیشی نەیژمارد، بێدەنگ بەرەو موبەقەکە و لەوێوە بەرەو دەرگای دەرەوە چوو. مامۆستا زامەند کە لە درزی بەتانییەوە بە دەم پرخەپرخەوە ئاگای لێبوو، ھەڵستا و چوو لە پەنجەرەی موبەقەکەوە تەماشای دیاسی کرد کە دەرگای حەوشەکەی بە دزییەوە کردەوە و چووە کۆڵان. مامۆستا زامەند بە دزییەوە شوێن دیاس کەوت و بینیی کە دیاس چووە کۆڵانی پشتەوە و بەردەرگای ماڵێک، کە ماڵی مەلایەک بوو، کە ئەگەرچی مەلاکە خۆی لەناو خەڵکدا بە مرۆڤێکی باش ناسرابوو، بەڵام کوڕێکی ھەبوو کە ناوبانگی زڕاوی لە ھەموو جێیەک بیسترابوو، ئەم کوڕە ناوی حەمەڕەحمە بوو و مامۆستا زامەندیش ئەم ناوزڕاوییەی ئەوی بیستبوو، بەڵام لەوە زیاتر نا.

حەمەڕەحمە ھاتە دەر و تەماشای ئەملا و ئەولای کرد و بە دزییەوە تەماشای ژوورەوەی ماڵی خۆیانی کرد و دیاسی بە پەل ڕاکێشایە ژوورەوە، مامۆستا زامەندیش لە سەرسووچی کۆڵانەکەوە بە دزییەوە ھەر تەماشای دەکرد و چاوەڕێی دەکرد. بایەکی نیان، کە ڕوون نەبوو بای یارە یان نەیار، پێچەوانەی پێشبینەکان، ئەم ڕابردووی دەدی و دەیگێڕایەوە، بە گوێی مامۆستا زامەنددا ھەڵیکرد و دەیوت: «بوووو… بوووو…». مامۆستا زامەند لە مێشکی خۆیدا دەیپرسی «چی بوو؟» بەڵام بای ڕابوردبێژ تەنھا دەیوت: «بوووو». بای بووڵێ بیری زامەندی بادەدا و لوول دەدا و ھەست و بیر و وشەی گڕینی لێک دەڕست و دەھۆنییەوە، تاریکایی بەر سۆمای چاویشی وەک خوێی سەر زام سوێی بەم ڕستنە ترسناکەی بیری زامەند دەدا.

پاش دە خولەکێک، کە من بە ئێوە دەڵێم دە خولەک، ئەگینا لای مامۆستا زامەند کات و ناکات و جێ و ناجێ لێک ئاڵابوون، دیاس ھاتە دەر و لە پشتیشیەوە حەمەڕەحمە بە بزەیەکی ئاسوودەییەوە بزێکی پێوە کرد و لە دواوە تیشێرتەکەی دیاسی دادایەوە کە چرچولۆچ ببوو و بەرز ببووەوە. دیاس خۆی ڕێکخستەوە و بەرەو ماڵەوە ھاتەوە.

مامۆستا زامەند گەڕایەوە ماڵەوە و لە ھۆڵەکە گڵۆپی لامپە وەستاوەکەی کوژاندەوە و چاوەڕێی کوڕەکەی کرد. دیاس ھێواش و بە خاوی دەرگای حەوشەی داخستەوە و ھاتە ژوورەوە و بە دزییەوە دەرگای ژوورەوەشی داخستەوە، ھەر لە موبەقەکە ویستی بێتە ھۆڵەکە و لەوێوە بەرەو پلیکانەکانی سەرەوە بەرەو ژوورەکەی خۆی بڕوات، بەڵام بینیی کە تاریکە و گڵۆپی لامپەکە کوژاوەتەوە و پرخەی باوکیشی نەماوە، بۆ کەمێک لە تاریکییەکەدا بێدەنگ و خامۆش ڕاوەستا تا بیلبیلەی گەورەتر ببێت و ڕووناکیی زیاتر وەربگرێت و بە کەشی تاریکیی ژوورەکە ڕابێت و شت زیاتر ببینێت، تا کەس، بە تایبەتی باوکی، لە خەو ھەڵنەستێنێت. لەناکاو دەنگێکی گڕ، تێکەڵ بە ناڵەی دڵێکی شکاو و تووڕە، ھات و لە کوڕەکەی پرسی:

– لە کوێ بوویت؟

دیاسی زنۆقچوو و زارەترەک ڕاستەوخۆ میزی کرد بە خۆیدا و وشک لەبەردەم باوکیدا ڕاوەستا. تاریکییەکە میزەکەی بۆ شاردەوە و مامۆستا زامەند ھێشتا میزەکەی نەدیبوو. دیاس بە دەنگێکی لەرزیوەوە یەکسەر و خێرا و بە کورتی وتی: «خۆڵ!» مامۆستا زامەند وتی: «کەواتە با بچین خۆڵەکە لەناو تەنەکەکەدا ببینین».

مامۆستا زامەند گڵۆپی موبەقەکەی داگیرساند، لە دوورەوە پەڵەیەکی بە تەواوی پێشی پانتۆڵەکەی کوڕەکەیەوە بینی و تێگەیشت کە میزی بە خۆیدا کردووە. دڵشکاو، تووڕە، بەسۆز، بەئارام، بێئارام… یەک چێشتی مجێور بوو لە ھەستی تێکەڵاو، بەڵام بۆ زانینی تەواوی چیرۆکەکەی دیاسی کوڕی ناچار بوو ئارامییەکەی بە گەڕ بخات. بە کوڕە بەپەیکەربووە دامێنتەڕەکەی وت: «ڕاست ناکەیت، وانا؟» دیاس ھیچی بۆ نەوترا و وەڵامێکی بۆ نەدرایەوە. مامۆستا زامەند نەرمتر پرسی: «پارەکەت برد بۆ کوڕی مەلاکە، وانا؟» دیاس لە وەڵام مەرەخەس بوو، نەیدەوێرا و نەیدەزانی ورتە بکات. مامۆستا زامەند کە بینی پڕۆژەی لێپێچینەوەکەی بەرەو سەرگرتن دەڕوات، سەنگینتر و ئارامتر بووەوە و وردەوردە زیاتری پرسی تا زانیاریی زیاتر بە دەست بھێنێت، پرسی: «ھیچی پارەکەت بۆ خۆت ھەڵنەگرت، وانا؟»

جووڵە چی بوو دیاس نەیکرد، بەڵام بێجووڵەیی و زنۆقچووییەکەی نیشانەی پەسەندکردنەکەی بوون. کەمێک میز لە دامێنی پانتۆڵەکەی دیاسەوە بۆ سەر فەرشەکەی موبەق داچۆڕا، مامۆستا زامەند پەنجەی بۆ بەر دیوی ناوەوەی دەرگا دارەکە ڕاکێشا تا دیاس بچێت بۆ ئەوێ و وتی: «ئەوێ» و لەوە زیاتری نەوت. لە ئەوێ پەڕاوێزی فەرشەکەی موبەق تەواو دەبوو و کاشییە خاڵخاڵییەکانی زەوییەکە وەک دڵە کونکونەکەی ھەردووکیان لەژێر پێ و پێڵاو و سۆلەکاندا لە تاریکیدا بە ڕاخراوی دیار بوون، دیاسیش وەھای کرد و چووە ئەوێ، کە جێی لەپێکردنی پێڵاوەکان بوو، لە خواریشەوە دڵۆپ دڵۆپ میز لە پانتۆڵەکەیەوە دادەچۆڕا، کە گەرمیی میزەکە کەمێک ئۆخژنی بە قاچە لەرزیوەکانی دیاس دا. باوکە پاش ماتی و بێدەنگییەکی کەڕکەر بە خاوی و تا ڕادەیەک دۆستانە وتی: «بریا پارەکە بۆ خۆت بووایە» ئینجا وەستا و لە ناو خۆیدا بە خۆیی وت: «ئەو کات تەنھا دەموت پەروەردەکەم ھەڵە بووە و کوڕەکەم دز دەرچووە. بەڵام دوژمن ھەیە و کوڕەکەمی لە دژمان بە کار ھێناوە»، ئینجا وچانێکی دا بەم وتەیەی ناخی و بە دیاسی وت: «بۆچی بۆیت برد؟» ھیچ وەڵامێک لە زاری دیاسەوە دەرنەچوو. سۆزی باوکێتی و ھۆشیاری و دانایی تەمەن وردەوردە بەسەر مامۆستا زامەنددا زاڵتر دەبوون، سێبەری ھەندێک بیری چاک لەسەر ناخە تایکبووەکەی نیشتنەوە، واتە سەرەتا بیرە چاکەکان خۆیان لە ناخیدا دەرنەخست، بەڵکو سێبەرەکانیان پێش خۆیان گەیشتن. ئەم گۆڕانی ناخە وەک سۆزێکی میھرەبانانە خۆیان لەسەر ڕوخساری ئاشکرا کرد و دیاسیش ئەم سۆزەی سەر ڕووی باوکی بە حونجە خوێندەوە. لە دیاسی پرسی: «شتی لێ کردوویت و ھەڕەشەی لێ کردوویت ھیچ نەڵێیت؟» دیاس پاش وچانێک بێدەنگیی ئاوساو بە وەڵامێکی جەرگبڕ سەری بە بەڵێ لەرزاند. زامەند ھەناسەیەکی قووڵی ئاوێتە بە تەنکە ھەنسکێکی ھەڵکێشا و دایەوە، بێدەنگ و بێ جووڵە مایەوە، ھەر تەماشای دەموچاوی ئەبڵەقی کوڕەکەی دەکرد، کە زەق و بێدەنگ لە ڕوخساری باوکیدا بە دوای ئاکام و وەڵامی ئەم لێقەومانەدا دەگەڕا. باوکیشی پاش ماوەیەک ڕامان لەو پەیکەری ڕوخسارەی کوڕەکەی، کە تێگەیشت ھێشتا کوڕەکەی لە دەست نەداوە، پێی وت: «پانتۆڵەکەت دابکەنە و بیدە بەسەر ئەو میزەی ژێرتدا». دیاس ھەر نەجووڵا، بەڵام کەمێک شل بوو. باوکە ئاماژەیەکی پەلەکردنی تێوە ژەند تا میزەکە بەرەو فەرشەکەی موبەق ڕۆ نەچێت. دیاس پانتۆڵەکەی داکەند و بەسەر میزەکەیدا دا. مامۆستا زامەند چەند پەڵە تەڕییەکی بە پشتی دەرپێکەی کوڕەکەیەوە دی، بە ناسۆرێکی گەورەوە چاوی لە دیمەنەکەی نووقاند و ڕووی وەرگێڕا، پاشان سەری لە دەستی چەپیدا شاردەوە. دیاس میزەکەی بە پانتۆڵەکەی وشک کردەوە. مامۆستا زامەند وتی: «پانتۆڵەکەت بە جێ بھێڵە و بڕۆ بۆ گەرماوەکە و خۆت بشۆ». دیاس فەرمانەکەی باوکی جێبەجێ کرد.

مامۆستا زامەندی بە زام زەمەند، کتلییەکی پڕئاوی خستە سەر ئاگر تا بکوڵێت، پێڵاو و سۆلە ژێرمیزاوییەکانی کۆ کردەوە و ھەر بە پانتۆڵەکەی دیاس بنەکانیانی سڕی و لە سووچێکدا بە تەک یەکدا لە جێمیزەکەی دوور خستنەوە. پەڕۆی زەویسڕینەکەی لە سەتڵێکدا دۆزییەوە و زەوییە میزاوییەکەی بەر دەرگاکەی سڕی. خاولییەکی دەموچاویشی ھێنا و کە ئاوەکە کەوتە کوڵ، کەمێکی بەسەر فەرشەکەدا ڕشت، لەو جێیەی پەڵە میزەکەی دیاسی لەسەر بوو، خاولییەکەشی توند ھێنا بەسەر فەرشەکەدا و تا ئاستی تەنھا شێداربوون وشکی کردەوە.

ئەو کاتانەی سلێمانی، بە نزیکی ھەموو ماڵێک، دەوڵەمەند و ھەژار، گەرماوەکەیان بۆ کەسی باڵا ئەوپەڕی مەتر و شەست سانتیمەتر دروست کرابوو، لەناو ئەم گەرماوە میچ نزم و قۆقزییەدا تانکییەک ھەبوو کە لەژێریدا توونێک ھەبوو کە یان بە دار، یان بە غاز، یان بە نەوت گەرم دەکرا، بەم گەرمکردنەیان دەوت: داخستن و دەیانوت: «گەرماو داخراوە» و زۆربەی جاریش گەرماو لە ڕۆژانی پێنجشەممەدا دادەخرا، ھەندێک جار دەرودراوسێش دەھاتن و لەوێ خۆیان دەشوشت. بەلۆعەیەکیش ڕاستەوخۆ لەسەر ئەم تانکییە داخراوە بوو کە زۆربەی کات دڵۆپەی دەکرد. لە تەک ئەو بەلۆعەیە بەلۆعەیەکی تر ھەبوو کە ھی ئاوی تانکیی سەربان بوو، بەلۆعەیەکی تریش ھی ئاوی نیشتمانی بوو، ئەمیان ھەر وەک بیری سەربەخۆیی و ئازادیی نیشتمان، لە زۆربەی گەرماوی ماڵەکانی شاردا لەوانی تر دوورتر و تەریک و تەنیا بوو، لە کاتێکدا دوو بەلۆعەکەی تر لە یەک نزیکتر بوون. ھەندێک لە گەرماوەکان لە تەنیشتەوە دووشێک یان تەلەفۆنی دووشێکی تێدابوو، کەچی وەک بڵێیت ھەموو دانیشتووانی شار ڕێککەوتنێکی نھێنییان لە بارەی ئەو دووشانەوە کردبێت، کەس بە کاری نەدەھێنان و ھەمووان یەکەم و دواھەمین ھەڵبژاردەیان تەنھاوتەنھا تەشت و جامەکە بوو. لە ھەموو ماڵێکدا ژوورێک پرسیار و لانیکەم ئوستورەیەک ھەبوو و درابووە پاڵ دووشەکە و گەرماوکردن بە شەوی درەنگ. دووشەکە لە ماڵێکدا بۆرییەکەی پچڕابوو، کەسیش نەیدەزانی بۆچی فڕێی نادەن یان چاکی ناکەن؛ لە ماڵێکی تردا بۆرییەکەی نەبەسترابوو، کەسیش نەیدەزانی بۆچی نایبەستن؛ لە ماڵێکی تردا بۆریی دووشەکە خرابووە ناو دیوارەکەوە و بە گەچ یان چیمەنتۆ داپۆشرابوو، بۆریش لەناو گەچ یان چیەنتۆکەدا شکابوو، یان خوار ببوو، ھێزیش نەبوو چاکی بکاتەوە. لە ماڵێکی تردا ڕاستەوخۆ لەسەر ئاوی بۆیلەر دانرابوو، کە لە زۆر ماڵدا پێیان دەوت گیزەر. بۆیلەریش یان پێنج ساڵ بوو بە ھەورەتریشقەیەکی مەزن سووتابوو، کە لەم کاتانەدا دەیانوت: «لە ھەورەتریشقە گەورەکەی ئەو ساڵەوە سووتاوە!» لە شوێنێکی وا ناقۆڵاش دانرابوو کە کەسی نەدەگەیشتێ، یان شۆرتی تێدابوو، یان کارەبا نەبوو ھەڵیبکات. دووشەکە لە ماڵێکی تردا لەسەر تانکییەکی زیادەی سەربان بەسترابوو کە یان ئاوی تێدا نەبوو، یان کون بوو، یان ناوەوەی ژەنگی ھەڵھێنابوو، یان پشیلەی تێدا تۆپیبوو.

دیاس چووە گەرماوەکە و بۆ یەکەم جار لە ژیانیدا تەلەفۆنی دووشەکەی بە کار ھێنا. لە ناخیدا بۆشاییەکی تەواو چۆڵوھۆڵ بوو. بەلۆعەی تەلەفۆنی دووشەکەی کردەوە و ئاو لە دووشەکەوە وەک فرمێسکی بەکوڵی قووڵایی ناخی خۆی داچۆڕا: فرمێسک بۆ منداڵییەکی لەدەستچوو، بۆ بێتاوانییەکی زەوتکراو و خنکێنراو، بۆ خۆشییەکی کوژراو، بۆ تەنیاییەکی کوشندە و بەئازار. چۆڕ چۆڕ ئاو بەسەریدا دادەچۆڕا و وەک ڕۆبۆتێکی لەکارکەوتوو بێ جووڵە لەژێر بارانی دووشەکەدا وەستا، ئاو بە سەر سەر و لەشە داگیرکراوەکەیدا دادەچۆڕا. ئەگەرچی گەرماوەکەیان بچووک بوو و ھەر چوار دیوار و زەوی و میچە تاقییەکەی لە بینایی چاوەوە نزیک بوون، بەڵام نیگای دیاس لە سووچێکی گەرماوەکە گیر بوو و زۆر زۆر دوورتر لە دیوارەکە دەیڕوانی و ھیچی نەدەدی. بۆ یەکەم جار لە ژیانیدا ھەستێکی ئێجگار ھەستپێنەکراو و نوێ سەرتاپای ناخە پیشخواردووەکەی گرتەوە. لە ڕاستیدا ئەم ھەستە دژەھەست بوو، چونکە نە دەیدەتوانی بیر لە ھیچ شتێک بکاتەوە، نە دەیتوانی ھەست بە ھیچ شتێک بکات، نە دەیتوانی بترسێت، نە دەیتوانی دڵی خۆش بێت، نە خەم بخوات، نە بتۆقێت. دەڵێن لە نێوان زیندووێتی و مردووێتیدا تاڵە ژێیەکی باریک ھەیە، ئەو ژێیە ویستی ژیانکردنە و بە ھێزێکی موگناتیسیی جادوویی مێشک دەژەنرێت و دەلەرێتەوە. لەرەی ئەو ژێیەیە کە مرۆڤ لەگەڵ ژیاندا کۆک دەکات و وا دەکات مرۆڤ ئەوکات بێ ویستی خۆی بەرەو ژیان ھەنگاو بنێت. بەڵام دیاس ئەم ژێیەی لە لەرەلەر کەوتبوو، گەرچی ھێشتا خۆی نەمردبوو، بەڵام لەگەڵ مردووەکاندا ڕەنگ بوو تاکە جیاوازیی ئەوە بێت مردووەکان لەو ئاسوودەتر بوون. چۆڕ چۆڕ ئاو بەسەریدا دادەچۆڕا و ئەویش بێباک؛ چۆڕ چۆڕ ئاو: ئەویش بێھەست؛ چۆڕ چۆڕ ئاو: بێویست؛ چۆڕ چۆڕ ئاو: خامۆش؛ چۆڕ چۆڕ: تەنیایی. ئاسکێکی سەربڕاو بوو کە سەری خۆی خستبووە سەر پشتی یان بە پەلەکانی خۆی لەگەڵ خۆیدا ڕایدەکێشا. ماڵ: زیندانی ناخ، زیندانی لەش: دەر؛ بیر و ھۆش و مێشک زیندانیی ھەر بەر.

دەشت و چۆڵ و چیام بڕی

تۆم ھەر نەدی.

زەریاکانم بە ھەناسەی گڕتێبەربووم

کرد بە ھەڵم و، چیم تیا نەدین.

خەمبار، ماندوو، دڵ پڕ ئازار

لە خەمی ھەژاران و

برینی جەستەی زامداران

ورد بوومەوە

ھەموو تێکڕا پێم پێکەنین:

«بەختەوەری؟!

ئەوەی بە شوێنیا ئەگەڕێی

منداڵێ بوو بە ساوایی سەریان بڕی.»[2]

ھاودەنگێك، ھاوەڵێک، ھاوڕێیەک، کەسێک نەبوو ئەم زام و ڕێش و برین و کۆڤانەی ئەم شکۆشکێنراوە زیندانییە بە وتەی دانایی ساڕێژ بکات و پێی بڵێت: خۆزگە پێویستت بە پاساوی دانایی نەبووایە تا دڵخۆش بیت و خۆت بە سروشتی تا ڕۆژی مر ھەر دڵخۆش و گەش بوویتایە. داخەکەم، ڕووداوەکانی ژیانت زووتر ناچاریان کردیت پێویستت بە وتەی دانایی بێت.

ئاو ساردوسڕ بوو، لێ پەیکەرە داگیرکراوەکەی لەشی دیاس ھەستی پێی نەدەکرد و لەژێریدا ڕاوەستابوو. ئەگەرچی ھەزاران ساڵە مرۆڤ ئاوی وەک میتافۆڕی پاکبوونەوە لە تاوان و گوناھ بە کار ھێناوە، بەڵام دیاس لەژێر بارانی دووشەکەدا چاک دەیزانی ھیچ ئاوێکی ژیان نییە ھەستکردن بە تاوان و خەمۆکی و تەنیایی و بێکەسی و شکۆشکانی ئەوی پێ پاک ببێتەوە. نەشیدەزانی تاکە پەناگا ئاگایی و ھۆش و بیرە و ھیچی تر. ئیتر ئەو ھەستەی لە دەست دابوو کە ئایا پاک بووەتەوە یان نا، تا بزانێت کۆتایی بە گەرماوەکەی بھێنێت یان نا، بۆیە ھەر وا سڕ سڕ لەژێر دووشەکەدا بوو. باوکی لە دیوی ساردی حەمامەکەوە بانگی کرد: «دیاس، تەواو؟» دیاس دووشەکەی گرتەوە، ھەر بەلۆعەکەی بادەدایەوە تا کڵۆمبوون و بەلۆعە دیسان دەکرایەوە، ڕێک وەک گریانی ناخی، ھەرچەند ھەوڵی دەدا بگاتە کۆتاییھێنان بە گریانی ناخ، بەڵام گریان دیسان دەستی پێ دەکردەوە. ھەرچەند بەلۆعەی دەگرتەوە، بەڵام لەو جێیەی دەبوو ئاوەکە بگیرایەتەوە، سەرلەنوێ دەستی پێ دەکردەوە و دووشەکە بەردەبووەوە. دەنگی باوکی ھات و پرسی: «دووشەکەت بەرداوەتەوە؟» دیاس وەڵامی دایەوە: «بەڵڵێ»، باوکی وتی: «ناگیرێتەوە. قفڵەکانی ژێرەوە بگرەوە»، دیاس وای کرد. پاشان باوکی وتی: «خاولییەکەی خۆمم بۆ کردوویت بە پشتی دەرگاکەوە»، دیاس دەرگای کردەوە و بە خاولییەکەی باوکی خۆی وشک کردەوە کە لەوەی خۆی قورستر و درێژتریش بوو، بۆیە دامێنەکەی کەوتە ناو ئاوی کۆبووەوەی سەر زەویی گەرماوەکە. دیاس ھاتە دەرەوە و بەرەوڕووی باوکی، کە لەوسەری ڕێڕەوی بەردەم گەرماوەکەدا چاوڕێی دەکرد، ھەر وەک ناخە گریاو و خوێنلێچۆڕاوەکەی تکتک ئاو بە دامێنی خاولییەکەی باوکیدا دادەچۆڕا. باوکی ویستی پێی بڵێت: «لەمڕۆ بە دواوە لە ماڵ ناچیتە دەرەوە تا خۆم پێت دەڵێم کەی بۆت ھەیە بچیتە دەرەوە و پەیوەندی بە کەسەوە ناکەیت»، بەڵام بۆی دەرکەوت کە ئەم فەرمانە و فەرمانی بەندکردن ھەمان شتن، جگە لەوەی ئەمە ھیچ لە کێشەکە چارە ناکات، بیریشی کردەوە کە پێشوەخت بیر لەو شتانە بکاتەوە کە دەیانڵێت و گەمژانە قسە فڕێ نەدات، بۆیە بیری لە شتێکی تر کردەوە، ڕەنگە سۆراخی شتێک بکات کە ئەم ماوەیە دیاس خۆی پێوە سەرقاڵ بکات، بەڵام جارێ، کە وا کوڕەکەی دی لەناو ئەشکەوتی خاولییەکەی باوکیدا ھەڵدەلەرزێت: دەبێت جل لەبەر بکات. بۆیە وتی: «بچۆ جل لە بەر بکە». پاشان بیری کردەوە چیرۆکەکە لە دەمی منداڵەکەیەوە ببیستێت و پێش ڕووداو نەکەوێت و تێبگات چی بووە و تەنھا لێکدانەوە و ڕاڤەی خۆی نەکاتە بڕیارگە و دادوەر بۆ ئەوەی دیویەتی و کەمێک لەمەوبەریش بە ھێمایەکی سەرلەرزاندن لە سەری کوڕەکەیەوە بینی، بۆیە وتی: «سێ خولەکی تر دێمە ژوورەکەت».

دیاس فەرمایشتەکەی باوکی جێبەجێ کرد. پاشان باوکی بۆ یەکەم جار دوای ماوەیەکی زۆر درێژ سەردانی ژووری کوڕەکەی کرد، ژوور: وەک ناخی ھەردووکیان شێواو، ھەر شتە و لە شوێنێک. زامەند بۆ چەند چرکەیەک، نزیکی خولەکێک، ژوورەکەی بێ جووڵە و ھەر بە چاو پشکنی، تاکەکەی تری قەنەفەی تەلەفۆنەکەی خوارەوەی بینی کە جلی چرچ و پەڕتووک و خاولی بەسەریدا باریبوو و شارابووەوە. ھەموو شتەکانی لابرد و لەسەر قەنەفەکە دانیشت، سەنگینانە و ھێورانە و میھرەبانانە پاش ھەڵکێشان و دانەوەی ھەناسەیەکی قووڵ، بۆ چەند خولەکێک سەری لە دەستی چەپیدا شاردەوە و چاوی نووقاند. دیاسیش بێدەنگ و بێنقە جارجار لاتیرێکی دەگرتە باوکی، باوکی لەوە دەچوو نوستبێت، باوکی نەنوستبوو، باوکی لە ڕامانێکی قووڵدا بوو. باوکی پاش چەند خولەکێک بێدەنگییەکەی نێوان خۆی و کوڕەکەی کارزانانە لەراندەوە بێ ئەوەی بیشڵەقێنێت، بەڵام بە ھیچ شێوەیەک سەری لە دەستیدا دەرنەکرد و چاوی نەکردەوە، وتی:

– ئێمە لێمان قەوماوە، منیش ھێندەی تۆ لەم کێشەیەدا تێوە گلاوم. ددانی پێدا دەنێم کە ڕەنگە کەمتەرخەمیی من ھۆیەک بووبێت، بەڵام ئەگەر زوو کارێک نەکەین زیاتریش تێوە دەگلێین. ئەو کوڕە کە ئێستا تۆ بۆ پارەکێشانەوە لە من بە کار دەھێنێت، سبەینێ شتی گەورەتریش دەکات. ئەمە کێشەیە، ئەمە کێشەیە، شتێکی ئاسایی نییە، پەیوەندیی نێوان تۆ و ئەو نابێت بەو شێوەیە بێت، ئەم کێشەیەش دەبوو زووتر چارە کرابا، بەڵام من نەمزانیبوو بەم ئاراستەیە و بەم مەندییەیە، وام زانی تەنھا دۆستێکم پارە لە گیرفانم دەردەھێنێت و بۆ خۆشیی خۆی بە کاری دەھێنێت. بەڵام ھێشتاش لەوانەیە درەنگ نەبێت بۆ چارە، بەڵام بۆ ئەو مەبەستە دەبێت تۆ یارمەتیم بدەیت. یارمەتیی تۆش تەنھاوتەنھا بەوەیە لەگەڵمدا ڕاستگۆ بیت و ھەموو ئەم چیرۆکەم وەک خۆی و بێ پەڕاندنی ھیچ وردەکارییەک لە یەکەم چرکەوە تا ئەمشەو بۆ بگێڕیتەوە.

پڕ بێئارامی و دوودڵی بوو بێدەنگییەکەی ژوورەکەی لە ئامێز گرت، دیاس دڕدۆنگ بوو چیرۆکەکە بگێڕێتەوە، باوکی لەسەر لێواری ئارامی و بێئارامی چاوەڕێی دەکرد.

چاوەڕێتم، ھەر وەکو چۆن

نووسین چاوەڕێی پێنووسە،

شەپۆل چاوەڕێی ھەوایە،

پیری چاوەڕێی تەمەنە،

بەستن چاوەڕێی سەرمایە.[3]

لە کوێوە دەست پێ بکەم؟ چۆن لە بارەی ئەو ھەموو ھەڕەشە و داونانەوە و ڕێلێگرتن و ناوزڕاندن و سەرشۆڕکردنی ناو منداڵانی گەڕەک و ھاوڕێکان و خەندەلێبڕێن و چێژلێوشککردن و سووکایەتی و بێڕێزی و ئازاردان و لاقەکردن و دزیپێکردن و بچووککردنەوانەوە بدوێم کە حەمەڕەحمە لە بەرانبەرماندا کردوونی. دیاس (یان ھۆنوس: ھۆناس دیوس) بە ئاسانی زمانی گۆی نەدەکرد، دەنگ و پیتەکانی تێکەڵ دەکرد، وتی: «ڕەحەمەحمە… حەمڕەحەمە… شەڕەھەی مێل کرد. سەرەتای… زۆر… واتە سێیەم جگەر… وشکەفرۆش پینپۆن… بەڕێبەر… کوڕێک زیاتر کاک …ێز…»

ئێستاتان باش، من ھۆنوسی سێیەمم، کە پێم دەوترێت ھۆنوسی فریشتە، ببوورن، ھۆنوسی ماک لە ئێستای گێڕانەوەکەدا ھێندە لەگەڵ دیاسدا ھاوسۆز و ھاوخەم بووە کە ھەست دەکەم تەواو لەگەڵ دیاسدا ھاوزا و ھاوکەس بوون و لێک جیا ناکرێنەوە، بۆیە لێرەدا دەبێت چاکەیەک لەگەڵ خوێنەری خۆشەویستدا بکەم کە لە بری دیاس و ھۆنوسی ماک من چیرۆکەکە بگێڕمەوە، چون دیاس ھێشتا ھەرزەکارێکە و لە گێڕانەوەی چیرۆکیشدا زۆر خراپە، جگە لە ھۆی دەروونی، لەبەر ئەوەشە کە ھیچ پڕۆڤەیەکی لە گێڕانەوەدا نەکردووە، ھیچ ھاوڕێیەکی نەبووە چیرۆکیان بۆ بگێڕێتەوە تا زیاتر فێر ببێت گێڕانەوە چۆنە، بۆیە لە گێڕەرەوەی خۆشەویستتان ببوورن، کە دەبێت بچمە لەشی دیاسەوە و تا ڕادەیەکیش سەربەستیی خۆم بھێڵمەوە کە بتوانم چیرۆکەکە بگێڕمەوە، بۆیە بمبەخشن کە لە بری ئەو چیرۆکەکەیتان بۆ بگێڕمەوە، لێرە بە دواوە من: ھۆنوسی سێیەم، بریکاری دیاسم بۆ گێڕانەوەی چیرۆکی ئەو.

سەرەتای ساڵی خوێندنی ئەمساڵ، واتە ١٩٩٩-٢٠٠٠ کە چوومە پۆلی یەکەمی ناوەندی، زۆرێک لە کوڕەکانی پۆلەکانی دواتر، واتە پۆلی دووەم و سێیەمی ناوەندی، جگەرەیان دەکێشا. لەوبەر قوتابخانەکەمان دوکانێکی وشکەفرۆشی لێبوو، لە پشتیەوە مێزێکی پینگپۆنگی ھەبوو، ھەموو کوڕان لەوێ کۆ دەبووینەوە و جگەرەکێشەکانیش لەوێ جگەرەیان دەکێشا. خاوەن دوکانەکە بەڕێوەبەری تێنەدەگەیاند و کێشەی لەگەڵ کەسدا نەبوو جگەرە بکێشن.

کوڕێک لە جگەرەکێشەکان، زۆر جوان جگەرەی دەکێشا. تەمەنی زۆرتر بوو و زیاتر لە خوێندن مابووەوە، پێیان دەوت کاک و ڕێزی لێ دەگیرا، کەپڵی کچی ھەبوو، ھەرگیزیش باسی کەپڵ و شتی نەدەکرد، وەک ئەوانی تر نەبوو، کەم دەدووا، کەم دەردەکەوت، ڕاکەڕاکی نەدەکرد، نەیدەقیژاند، کە قسەی دەکرد بە نزمترین تۆنی دەنگی دەدووا، پەلەی نەبوو خۆی بسەلمێنێت. دەیانوت پشتێنی ڕەشی لە کۆنگفوودا ھەیە، بەڵام ھەرگیز ھیچ شەڕێکم لێی نەدیوە، بەڵام دەیانوت بۆی نییە شەڕ بکات و بەڵێننامەی ئاسایشی پڕ کردووەتەوە کە لە یەک کاتدا بۆی نییە شەڕ لەگەڵ پێنج کەس کەمتر بکات. مەچەک و بازووی زۆر پتەو دیار بوون، بەڵام ھەرگیزیش ئازاری کەسی نەدەدا. کە مژی لە جگەرەکەی دەدا ھەستت بە دوکەڵی جگەرەکەی دەکرد تا پەنجەگەورەی قاچی دەڕوات. زۆر بە دەگمەن و جاروبار یاریی پینگپۆنگی دەکرد، کەس لێی نەدەبردەوە، دەیانوت مەدالیای زێڕی باشترین یاریزانی پینگپۆنگی عێڕاقی ھەیە. ئەگەرچی ئەویش ھەروەکو ئێمە کراسی سپی و پانتۆڵی ڕەشی بۆ قوتابخانە دەپۆشی، بەڵام جلەکانی ئەو فیت بە بەری بوون، دەتوت لە بەریدا دورراون و ئوتوو کراون. دوو قۆپچەی سنگی دەکردەوە و شانی کراسەکەی دانەدەچەقی. ھەستت نەدەکرد ڕقی لە کەس بێت، ھەستت نەدەکرد کەسی خۆش بوێت. کە لە دوکانەکە دەردەچوو دەموچاو و دەستی دەشوشت و بۆنیشی لە خۆی دەدا، تەنانەت شووشەیەک بۆنی گرانبەھای لای خاوەن دوکانەکە دانابوو، کە دەچووە دەرەوە لە خۆی دەدا. پاکەتێک بنێشتی لە گیرفاندا بوو، دەیکردەوە و سووچێک بنێشتی لێ دەردەھێنا و دەیخوارد. ئێمە وا نەبووین، سێ بنێشتی بۆبیمان پێکەوە دەخوارد و دەممان دەئاوسا و دوای سێ خولەک شەویلگەمان دەئێشا. لە ناخی ناخمەوە حەزم دەکرد منیش وەک ئەو جوان بم، ڕێزم لێ بگیرێت و پێم بڵێن کاک، کە قسەم کرد ھەڵەشەییم تێدا نەبێت، کە قۆپچەی سنگی کراسەکەمم کردەوە شانی کراسەکەم دانەچەقێت. ڕۆژێک بە خۆمم وت: من لەوەتەی ھەم ھەر لە دوورەوە تەماشای ئەو کوڕە دەکەم، با بچم لێی نزیک ببمەوە، بزانم بۆنی چۆنە!

دوو کوڕ یاریی پینگپۆنگیان دەکرد و ئەویش ورد و بێدەنگ تەماشای دەکردن، بە دەم تەماشاکردنی یاریی پینگپۆنگەوە وردەوردە چوومە تەنیشتیەوە، لە تەنیشتیەوە دانیشتبووم و بە چاوێک تەماشای یاریی پینگپۆنگم دەکرد و بە چاوەکەی ترم تەماشای ئەوم دەکرد. داخۆ چی بخوات وا سەنگینە؟ داخۆ بیر لە چی بکاتەوە؟ لەو کاتەدا کوڕێکی منداڵکار کە لە پۆلی ئێمە بوو، بە ھەڵەداوان ھاتە ژوورەوە و بە بەردەمی ئێمەدا ڕۆی بێ ئەوەی ئاگای لە ھەنگاوەکانی بێت، قاچی لە قاچی کوڕە بەکاریزماکە گیر بوو و بە دەمدا کەوت، کوڕە بەکاریزماکە وەک بڵێیت مێشێک بە لایدا بڕوات، ئەوەندە ڕکێفی کاردانەوەکانی خۆی دەکرد، بە بزەیەکەوە تەماشای کوڕەی کرد و ھیچی نەوت، قاچی خۆی ڕاکێشایەوە لای خۆی و قاچی خستە سەر قاچ و شوێن پێڵاوە خۆڵاوییەکانی کوڕە منداڵکارەکەی بە پەلەپیتکە بە پانتۆڵە ڕەشە ئوتووکراوە فیتبەبەرەکەیەوە تەکاند. پێڵاوەکانی گرانبەھا نەبوون، بەڵام لە پاکیدا بریقەیان دەھات، ئەویشی بە کلینێکسێک سڕی. دیار بوو بەھای ھەموو شتێکی دەزانی و ڕێزی ھەموو شتێکی دەگرت. پاشان قاچەکەی تریشی بۆ جێخۆڵی پێڵاو پشکنی و بە چوار پەنجەی ئەویشی تەکاند، ئینجا زۆر بە ھێوری دەستی برد بۆ گیرفانی و پاکەتەکەی دەرھێنا، جگەرەی کرێڤنی دەکێشا، کەس کرێڤنی نەدەکێشا ئەو نەبێت، جگەرەیەکی دەرھێنا و تەماشایەکی کردم و بە بزەیەکی زۆر شیرین و ڕێزەوە جگەرەیەکی پێشکەشم کرد، نەمزانی لێی وەربگرم، یان نا. من جگەرە ناکێشم، بەڵام ھەر لە خۆمەوە ھەستم کرد ئەگەر جگەرەکەی لێ وەرنەگرم بێڕێز دەردەکەوم، لە ڕاستیدا وەرگرتنی جگەرە لەم مرۆڤە مەزنە ھەلێکی زێڕین بوو بۆ ئەوەی ببم بە ھاوڕێی. جگەرەم لێی وەرگرت، ئەوە یەکەم جار بوو دەست بدەم لە جگەرەوە. یەکسەر بە دەستێکی چەرخێکی داگیرساند و بە دەستەکەی تری چنگێکی بە دەوری ئاگرەکەیدا چەماندەوە تا ئاگرەکە جووڵە نەکات و ھێنایە لای سەرمەوە. بیرم کردەوە: ھەرگیز جگەرەم نەکێشاوە چی بکەم داینەگیرسێنم ئەو جگەرە پێشکەش کرد ڕێز گرت بە گەورەی دانام دەسەلمێنم لە ئاست ئەو ڕێز نیم وەریش بگرم نازانم بیکێشم ئابروو خۆم دەبەم خۆم قەرەقۆزی ھەمووان. ئاگرە ستەمکارەکەش ئارامیی لێ بڕیم و بواری بیرکردنەوەی زیاتری نەدام، دەبوو خێرا بڕیار بدەم. جگەرەکەم بە خێرایی برد بۆ دەمم و بە دەممەوە بۆ ئاگرەکەم برد، چەرخەکەی کوژاندەوە و تەماشایەکی کردم و بزەیەکی شیرینی کرد و وتی:

– بە پێچەوانەوەیە، دیاس!

ھھھھھھئئئئئئ! ناوم دەزانێت ناوم چۆن لە کوێوە دەزانێت ناوم دیاسە؟ لە خۆشیی بیستنی ناوی خۆم لە زاری ئەوەوە نەمزانی چی دەڵێت و لێم پرسییەوە:

– چی؟

دەستی بۆ جگەرەکەی دەمم ڕاکێشا و منیش تەماشای جگەرەکەم کرد بە سەری تووتنەکەی لە دەممدایە و سەری فلتەرەکەیم بۆ ئاگرەکە درێژ کردبوو. بەپەلە ھەڵەکەم ڕاست کردەوە، کەمێک تووتنی سوێر چووە دەممەوە و تفاندمەوە، ئەم جارە چەرخەکەی بە ھەمان شێوە داگیرساندەوە و لە دەممی نزیک کردەوە و منیش جگەرەکەم خستە بەردەمی، بەڵام نەمدەزانی دەبێت مژی لێ بدەیت تا دابگیرسێت. وتی:

– مژی لێ بدە، دەڵێیت یەکەم جارتە جگەرە دەکێشیت!

مژم لێی دا و جگەرە داگیرسا و دوکەڵ چووە قوڕگ و لووت و چاومەوە و فرمێسک لە چاومەوە دەرھات و کەوتمە کۆکین، جگەرەم لە دەست کەوتە خوارەوە و کەوتە کۆشمەوە و پانتۆڵەکەم سووتا و ھەڵستام و بە دەم کۆکەوە کەوتمە سەما و جگەرەکە کەوتە سەر زەوییەکە، ئەو خێرا جگەرەی ھەڵگرتەوە و منیش بە دەستێک چاوم دەسڕی و بە دەستەکەی تر سووتووەکەم بە پانتۆڵەکەمەوە دەتەکاند و ھەر دەشکۆکیم، بەڵام پانتۆڵەکەم قەڵبەیەکی سووتاویی تێ کەوت. سەرم لێ ھاتەوە یەک و خەریک بوو خۆمم لە بیر بچێتەوە، بەڵام ئەو پەلمی گرت و بە خێرایی داینیشاندمەوە و ھیچی نەوت، بەڵام تەماشایەکی سڕی تێم گرت کە ڕوخسارە سەنگینەکەی یەکسەر ھێوری کردمەوە و دانیشتمەوە. جگەرەکە کوژابووەوە، خۆی دایگیرساندەوە و دایەوە دەستم، بە دوودڵی و نەزانانە جگەرەکەم لە دەستی وەرگرت، وەک منداڵێک لە بەردەم بەڕێوەبەری قوتابخانەکەیدا تەماشام بۆی ھەڵبڕی و ھیچم نەدەوت و بەو ھیوایە بووم خۆی لە ڕوخسارمدا ناخم بخوێنێتەوە. ڕێک واش بوو، تەماشایەکی کردم و لە ڕوخسارمدا قسەکانی ناخمی خوێندەوە و پرسی: «تا ئێستا جگەرەت نەکێشاوە؟» درۆ بکە، درۆ بکە، درۆ بکە، نەخێر، ڕاست. بە دەنگێکی زۆر بێتاوانانەوە وتم: «نەء». بزەیەکی کرد و دەستی ھێنا بۆ ئەوەی جگەرەکەیم لێ وەربگرێتەوە و وتی: «دەی قەیناکە، بمدەوە، خۆم دەیکێشم». دەستبەرداری جگەرەکە بووم، لێمی وەرگرت و تەکاندی و بردی بۆ دەمی و مژێکی قووڵی لێی دا و کەوتەوە تەماشاکردنی یاریی پینگپۆنگەکە. من ئاگام لە یاریی پینگپۆنگ نەمابوو و ھەر زەقزەق تەماشای ئەوم دەکرد لەسەر لا، لەسەر لاش ھەر سەنگین دیاربوو.

سەد جارم وت قەسەم دەخۆم

ژەھریش بە دەست تۆ بێ دەیخۆم.

پرسیم: «کاک دیاکۆ، تۆ زۆر جوان جگەرە – دەتوانیت فێری جگەرەکێشانم بکەیت؟» تەماشایەکی کردم و بە نیوبزەوە بێدەنگ ڕوخسارمی پێوا، پاش ئیستێک وتی: «دەتوانم، بەڵام نامەوێت». وتم: «حەز دەکەم فێر ببم». پرسی:

– بۆچی؟

– زۆر جوانە.

– چی؟

– جگەرەکێشان.

– ئاخر دوایی فێر دەبیت.

– قەیناکە!

کەمێک بێدەنگ بوو و وتی: «بۆنی ھەناسەت ناخۆش دەبێت، بۆنی پەنجەت ناخۆش دەبێت، ددانت زەرد دەبێت، کە دەچیتە شوێنانەوە خەڵک بۆنت دەکەن و زۆرێک خەڵکان بۆنتیان پێ ناخۆش دەبێت. دەکۆکیت، دەقرخێنیت، بەڵغەمت بۆ دروست دەکات، ھەمیشە لایەکی گیرفانت دەئاوسێنێت و زەق لە پانتۆڵەکەتدا دیارە و جل لە بەرتدا جوان ناوەستێت، ئەمە جگە لەوەی زۆر ئەستەم دەبێت بتوانیت وازی لێ بھێنیت».

کەمێک بیرم لە تۆنی قسەکانی کردەوە، نەک پەیامی قسەکانی، بەڵام من ئەوینداری سەنگینییەکەی ئەو بووم و تەندروستیی خۆمم لا گرنگ نەبوو، ئەوەندەش لە قسەکانی تێگەیشتم کە دەڵێت: خراپە، بۆیە وتم: «قەیناکە». کەمێکی تر ڕوخسارمی پێوا و وتی: «لە ماڵەوە کێشەت بۆ دروست دەبێت، لە قوتابخانەش پێوەی بگیرێیت دەرتدەکەن». یەکسەر وتم: «پاکەت ھەڵناگرم، تەنھا دێم لێرە دەیکێشم». وتی: «ھەر دوو سێ ڕۆژ خەڵکان جگەرەت دەدەنێ، زۆر داوای جگەرە لە خەڵک بکەیت سووک دەبیت و خەڵک ڕقیان لێت دەبێت، لەوانەشە قسەی ناخۆشت پێ بڵێن، پێت دەڵێن لاکێش، ناچار دەبیت خۆت جگەرە بکڕیت و ھاکا زانیت دەیکەیت بە پاکەت». من ھەر وتم: «جگەرەیەکم تۆ فێر بکە بیکێشم چۆن، دواتر بیری لێ دەکەمەوە».

کاک دیاکۆ بە چەند خولەکێک فێری جگەرەکێشانی کردم، یەکەم جگەرەم لەژێر چاودێریی ئەودا کێشا. ھەستێکی زۆر سەیرم ھەبوو، ھەستم دەکرد لە قۆناغێکی ژیانمەوە دەچمە قۆناغێکی نوێ و ئیتر منداڵ نەماوم. بۆنی پەنجەکانمم دەکرد؛ ھاڵاوی دەمم بە ڕووی لەپی دەستمدا دەدایەوە تا بزانم بۆنی چی لە دەمم دێت؛ تەماشای دووکەڵی سەری جگەرەکەم دەکرد و بەراوردم دەکرد لەگەڵ ئەو دووکەڵەی کە لە دەممەوە دەیدەمەوە؛ تەماشای دووکەڵەکەم دەکرد بزانم تا کوێ بەرز دەبێتەوە… سەیر سەیر سەیر! وەک دووکەڵی ھەموو جگەرەکێشێکی ترە! منیش دەتوانم لەمەودوا دووکەڵی خۆمم ھەبێت! ھەر وا بە بێدەنگی چەند مژێکم لەو جگەرەیەم دا کە پاکیزەیی سیمم پێی بەخشی. زووزوو بە بزەوە تەماشای کاک دیاکۆم دەکرد و ئەویش تەماشایەکی دەکردم و ڕووی دەکردەوە یاریی پینگپۆنگەکە. ئینجا من ھەوڵم دەدا بە شێوەی جیاواز جگەرەکە بگرم: بە دوو پەنجەی دۆشاومژە و براگەورە، ئینجا بە ناوەڕاستی نێوان ھەمان دوو پەنجە، ئینجا بە پەنا پەردەی نێوان ھەمان دوو پەنجە. ئینجا یەکەم سووتووی جگەرەکەم وردەوردە زۆر بوو، ئینجا تەماشایەکی کاک دیاکۆم کرد، ئینجا ئەویش فێری کردم چۆن بیتەکێنم، ئینجا چەند جارێک پیشانی دام چۆن بە ھەمان دەست پەلەپیتکە لە جگەرەکە بدەم و بە دەستیشمەوە بێت. ئینجا ئەو کەوتەوە تەماشاکردنی یارییەکە، ئینجا منیش جگەرەم بە نێوان پەنجەکانی براگەورە و براتووتە گرت: بە سەری نێوانیان، ئینجا بە نێوەندی نێوانیان، ئینجا بە بنی نێوانیان، ئینجا بە کەڵەموست و دۆشاومژە بە مقاشی و بە بازنەیی، ئینجا ھەمان تاقیکردنەوە بە دەستی چەپ، ئینجا سەرنجم لە جگەرەکە دەدا کە چۆن وردەوردە دەسووتێت و بچووک دەبێتەوە، ئینجا لە گەوەی دووکەڵە ھەڵکشاوەکەی. ئینجا لە دەرەوە و ناوەوەی خۆمەوە وێنای خۆمم دەکرد کە لە جێی جیاواز جیاواز جگەرە دەکێشم: لەناو قوتابخانە، ماڵەوە، سەربان، بە دەم ڕێوە لەسەر جادە، بە پاڵکەوتوویی لە پێخەفەکەمدا، بە شەو کە خاڵێکی داگیرساوی سوور بە دەست و نزیک دەموچاوم گەشتر دەبێتەوە کە مژی لێ دەدەم و… جگەرەکەم لێرەدا گەیشت بە نزیکی نووسراوی کرێڤنی تەک فلتەرەکە، نەمدەزانی داخۆ ئەو نووسراوە دەکێشرێت یان دەبێت لەوێدا فڕێی بدەیت، لە کاک دیاکۆم پرسی، ئەو بە سانایی پێی وتم کە ئاساییە بکێشرێت. پاشان فێری کردم چۆن جگەرە بکوژێنمەوە، منیش لاسایی ئەوم کردەوە و جگەرەم کوژاندەوە. بینین و تەرازووی لەشم وەکو پێش جگەرەکێشانەکە نەبوو، ھەستم دەکرد کەمێک گێژ و وڕ و سڕم. کاک دیاکۆ وتی: «ئەگەر کەمێک گێژ بوویت ئاساییە، ھی ئەوەیە کە جگەرەی یەکەمتە، ڕۆژانەش جگەرەی یەکەم کەمێک ئەو کاریگەرییەی دەبێت، بەڵام ئەوانی تر کەمتر». پاشان ئارامم لێ بڕا، دەمەویست بچم ھەموو شار بگەڕێم بزانم شار پێش جگەرەکێشانم و دوای جگەرەکێشانم چ جیاوازییەکی ھەیە.

لە قوتابخانەوە بە پێ بەرەو ماڵ ھاتمەوە و لە ڕێ سەیری ھەموو شتێکم دەکرد، وەک بڵێیت یەکەم جارم بێت بیانبینم، دیمەنی ھەموو شتێک بە نوێیی خۆیان دەکردەوە بە بیناییمدا. تەماشای ناو چاوی ھەموو کەسێکم دەکرد تا تیایاندا بخوێنمەوە کە ئایا دەزانن من چیتر کەسەکەی جاران نەماوم کە جگەرەم نەکێشابوو، یان نا؟ تەنانەت دەنگی باڵندە و ئوتومبێلیش لە بیستنمدا لە ڕۆژانی پێشوو جیاواز بوون. لە سەرەتای ڕێدا دەستم بە قەڵبەی پانتۆڵەکەمەوە گرتبوو تا بیشارمەوە، بەڵام بە ھۆی فڕینی بیرم بۆ شاری دوای جگەرەکێشان، قەڵبەم لە بیر کرد و بە ئازادی بە ڕێدا دەڕۆیشتم، قەڵبەی لەبیرکراویش قەڵبەزەی ھەوا و تیشکی ئازادیی بە قەڵبەز بە ڕووی ڕانمدا ڕۆ دەکرد.

گەیشتمە سەر سووچی ماڵی خۆمان کە لەوێ دوکانێکی وشکەفرۆشی لێبوو، باوک و کوڕێک دوکانەکەیان بە ڕێوە دەبرد. لە پێش دوکانەکەدا ئەو کوڕەی دراوسێمان وەستابوو کە ناوی حەمەڕەحمەیە، چیرۆکی ئەم ناوە لێکدراوەی ڕوون نەبوو، ھەندێک کەس دەیانوت ناوی محەممەد-ە و پێی دەڵێن حەمە؛ ھەندێک کەس دەیانوت ناوی ڕەحمان-ە و حەمەیەکی خۆشەویستییان بۆی زیاد کردووە و ڕەحمانەکەش کورتکراوەتەوە بۆ ڕەحمە، بەڵام کە یەکێک بە: «کاک ڕەحمان» یان «کاک محەممەد» بانگی بکردایە کەمێک ھەڵدەچوو و دەیوت: «ناوم حەمەڕەحمەیە». ھەندێکی تر دەیانوت پووری ناوی ڕەحمە خان بووە و لە خۆشەویستیی ئەو ئەو ڕەحمەیەی بە خۆیەوە کردووە، بەڵام ئەمەش لەوە نەدەچوو وا بێت. بەھەرحاڵ، پێم وا نەبوو خۆی لەسەر پێناس ناوی حەمەڕەحمە بووبێت. من ھەمیشە لە مێشکی منداڵانەی خۆمدا ناوەکەیم وەکو ئەسپ و عەرەبانە دەھاتە خەیاڵ، چونکە لە دوو بەش پێکھاتبوون و ئەسپ و عەرەبانەش لە دوو بەش پێکھاتوون: حەمە: ئەسپ؛ ڕەحمە: عەرەبانە! ئیتر ھەرچەند خۆیم دەبینی بزەیەکم دەکرد و بیری ئەو ئەسپ و عەرەبانەیەی خەیاڵمم دەکەوتەوە. کە بە بەردەمیدا ڕۆیشتم سەیرم دەکرد و بزەم دەکرد، وەک منداڵێک کە دەبێت ڕێز لە گەورە بگرێت، چونکە حەمەڕەحمە دە ساڵ لە من گەورەتر بوو، دەستێکم بۆی ھەڵبڕی و سڵاوم لێی کرد، بەڵام لە دەمم دەرچوو و وتم: «کاک ئەسپ و عەرەبانە چۆنیت؟» یەکسەر شاڵاوی بۆم ھێنا و ھاتە بەردەمم، وەک کێوێک بەری ڕووناکیی لێم گرت، تووڕە بوو و وتی: «ئەسپ و عەرەبانە چییە؟» من ئەبڵەق تەماشام بۆی ھەڵبڕیبوو، نەمدەزانی چۆن لەم کەتنەی خۆم خۆم دەرباز بکەم. یەکێک لە ھەستە ناخۆشەکان لە دونیادا ئەوەیە کە بیرێکی نھێنیی ناو مێشکی خۆت لە زاری کەسێکی دییەوە ببیستیت. ھەرگیز نەمدەویست ئەسپ و عەرەبانەکەم لە ھیچ زارێکەوە ببیستم، بەڵام ئێستا بیستم، لە زاری کێشەوە؟ لە زاری تاکە کەس کە نەدەبوو بیبیستێت! من ھەر وا ئەبڵەق مابوومەوە، ئەو دیسان پرسیاری ھەڕەشاویی خۆی تێمەوە ژەند: «ئەسپ و عەرەبانە چییە؟» وتم: «ئە-ەسپ… ھیچ…» یەکسەر وتی: «ئەوە جگەرەت کێشاوە؟ ئەوە پانتۆڵەکەتت بە جگەرە سووتاندووە؟» ئیتر من تەواو پەکم کەوت، تا ئەو چرکەیە ئازادییەکەم تەنھا لە خەیاڵی خۆمدا بوو، نەک لەسەر زاری خەڵک. ئەبڵەق ڕاوەستابووم، نەمدەزانی درۆ بکەم یان ڕاست، پێم وتراوە دەبێت ھەمیشە ڕاست بکەیت، خودا ڕاستانی خۆش دەوێت، خودا لە پشتی ڕاستان دەوەستێت. بۆیە پاڕانەوەئاسا بە ھێواشی پێیم وت: «بە ماڵەوەمان مەڵێ». ئەویش بێدەنگ بوو، چاوی بز بووەوە، پاش کەمێک بزەیەکی کرد، بێدەنگ چاوی تێم زەقاند! بە خۆمم دەوت: تەنھا ئەم جارە ڕزگارم ببێت، لە ژیانمدا جگەرەیەکی تر ناکێشمەوە و بێفەرمانیی ماڵەوە ناکەم. زیاتر لە خولەکێک ھەر وا بێدەنگ ماینەوە، من بۆ ئەوم ھەڵڕوانیبوو و ئەو بۆ من داڕوانیبوو و چاومان لە چاوی یەک گیر ببوو، ئینجا ئەو وتی: «باشە قەیناکە، بەڵام لەمەودوا لە قسەم دەربچیت…» من یەکسەر وتم: «بەسەرچاو» دیسان کەمێکی تر ھەر وا بە چاولێکئاڵاوی ماینەوە، پاشان وتی: «باشە، بڕۆ ماڵەوە». منیش ڕێک ملی ڕێی ماڵەوەم گرتە بەر، ئینجا ئەو بە دەنگێکی خاوەندارییەوە وتی: «نەچیت بە ھیچ لایەکدا، چاوم لێتە!» ئاوڕم بۆی دایەوە و وتم: «بەسەرچاو» و ملی ڕێی ماڵەوەم گرتەوە و تا دەرگا دارینەکەی ژوورەوەشم دوای خۆم داخست ھەر نەموێرا ئاوڕی تر بدەمەوە و تەماشای ھیچ شتێکی تر بکەم جگە لە بەرپێیەکانم.

حەمەڕەحمە کوڕێکی قەڵەوی بەخۆ بوو، کەمێک باڵای کورت بوو. لەگەڵ ئەوەی زۆر قسەی جەفەنگی و پێکەنیناویی دەکرد و چیرۆکی زۆر سەیروسەمەرەی دەگێڕایەوە، بەڵام ناوبانگی بە بەرباد و شەللاتی و چەقۆوەشێن و لاقەچی و سەرسەری ڕۆیشتبوو، خۆیشی مەکینەی پڕوپاگەندەی سەرەکیی پشت ئەم ناوبانگە خراپەی خۆی بوو، چونکە بۆ مانۆڕی دەسەڵاتەکەی بە ئەنقەست دڕندەیی و بێبەزەییەتیی خۆی لە چیرۆکەکانیدا زەق دەکردەوە و بڵاو دەکردەوە و حەزی بەوە بوو خەڵکان لێی بتۆقن، ئەم گێڕانەوانەشی کاری خۆیان کردبوو و زۆر منداڵی گەڕەکی تۆقاندبوو. زۆربەی شەوان یان سەرخۆش بوو، یان خەریکی شەڕ بوو، یان ھەردووکیان پێکەوە، واتە سەرخۆشیش بوو و شەڕیشی دەکرد، یان لە کۆڵان لەناو ھەموواندا دادەنیشت و قسەی بۆیان دەکرد. زۆر جاران ھاتوچۆی مزگەوتیشی دەکرد. ھەندێک جار لە سیلەی کۆڵانیش دادەنیشت و بە دەنگی بەرز لەبەر خۆیەوە قورئانی دەخوێند. (تێبینی: دوور لە ھەموو دژی و لایەنگرییەک، بە ڕاستی دەنگی بۆ خوێندنی قورئان خۆش بوو، چاکیشی دەخوێند، ئەگەرچی لەوە نەدەچوو لە ژیانیدا قورئانی خوێندبێتەوە، بەڵکو بە بیستن زۆر ئایەت و سوورەتی ئەزبەر کردبوو، بە تایبەتی زۆربەی سوورەتی یوسفی لە بەر بوو و لاسایی دەنگی وەلید ئیبراھیمی دەکردەوە و دەیخوێند). زۆر جار کە پارەی پێ نەدەما، نیوەڕوان خۆی دەکرد بە پرسەی ئەم و ئەودا لە پرسەخانەی مزگەوت و لە پاڵ مەلای قورئانخوێنی پرسەدا دادەنیشت و مایکرۆفۆنی لێی وەردەگرت و کەمێک قورئانی دەخوێند، ئینجا دەچوو سەرەخۆشیی خۆی لە پرسەباران دەکرد و داوای کرێی قورئانخوێندنی لێیان دەکرد، ئەوانیش لەبەرئەوەی ڕووزەردی بەردەم میوان و کەسوکار و ناسیاو نەبن، شتێکیان دەکرد بە باخەڵیدا تا لە کۆڵیان ببێتەوە. بەڵام لە ھەر جێیەک بووایە و لە کاتی شەڕدا نەبووایە، لە مزگەوت یان کۆڵان یان کازینۆکەی نزیک ماڵمان، بە دەیان کەس لێی کۆ دەبوونەوە و ئەویش چیرۆک و بەسەرھاتی سەیروسەمەرە و ھەندێک جار ترسناکیشی بۆیان دەگێڕایەوە، ئەوانیش یان ئەبڵەق بە دیار چیرۆکە ترسناکەکانیەوە دەمانەوە، یان قاقا بە چیرۆکە جەفەنگییەکانی پێدەکەنین. بەڵای ھەموو گەڕەک و ناوچەکەش بوو، دەیانوت کە پۆلیسیش دەرەقەتی نایەن. قسە ھەبوو گوایە باوکی حاشای لێ کردووە، بەڵام ھێشتاش ھەر لەو ماڵەی باوکیدا دەژیا.

ماڵی حەمەڕەحمە و کۆشکەکەی مامۆستا زامەند بە شەفتوولی پشتیان بە پشتی یەکەوە بوو. لە بیرتان دێت کە باسی تەلەفۆنەکەی ماڵی مامۆستا زامەندم کرد وتم ژمارەنامەیەک لە پەنا ئەم تەلەفۆنەدا ھەبوو؟ بەڵێ، ئەو ساڵانە ھەر ماڵێک ھێڵی تەلەفۆنی ھەبووایە ژمارەنامەیەکیشیان وەردەگرت کە ژمارە و ناوی سیانیی خاوەنی ھێڵی تەلەفۆنی ھەموو بەشداربووانی تێدابوو. ھەر ئەم پەڕتووکە بوو سەرەتا دیاسی تووشی ئەم ھەموو دەردەسەرییە کرد.

حەمەڕەحمە ڕاوی ھەموو جۆرە کەسێکی دەکرد بۆی لوابا، ھەوڵیشی بۆ ڕاوی ھەموو کەسێک دەدا، لە کاتێکدا یەکێکی ڕاو دەکرد، دانی بۆ یەکێکی تریش ڕۆ دەکرد و یەکێکی تری دەخستە نیشانە لاوەکییەکەیەوە تا ڕاوی بکات. ئەو نیوەڕۆیە کە نھێنییەکی دیاس کەوتە لای حەمەڕەحمە، وەکو وا بوو ھەنگوینی لە کونەداردا دۆزیبێتەوە. چونکە ئەو نھێنییە کلیلێکی زێڕینی بەدبەکارھێنان و گەف بوو. بۆیە دوای ئەو سڵاوە شوومە و ئەو ڕاستییە ھەڵەیەی لە زاری دیاس پژا، حەمەڕەحمە دیاسی خستە ناوەڕاستی نیشانە سەرەکییەکەیەوە و تەمای زیاتری لێی بڕی و خۆی بۆ مەڵاس دا و چاوی لێ جێگیر کرد و وەک تیمساح ھەموو جموجووڵێکی ماڵەکەیانی بە بێدەنگی تۆمار دەکرد.

ڕۆژێک ھەموو ئەندامانی ماڵی مامۆستا زامەند چوونە دەرەوە، دیاس نەبێت. حەمەڕەحمەش ئاگای لێبوو، تەلەفۆنی بۆ ماڵی دیاس کرد، کە پێشتر ژمارەکەی ماڵیانی لە ژمارەنامەکەوە دەرکردبوو، بە ناوی یاریدەرەکەی باوکیەوە پێی وت: «باوکت دەڵێت ھەر ئێستا دیاس بچێتە سەربان و تەماشای تانکییەکان بکات بزانێت چەند ئاویان تێدایە، چاوەڕێت دەکەم، وەرەوە و پێم بڵێوە». دیاسیش بەسەرچاوی کرد و چووە سەربان، حەمەڕەحمەش ڕاستەوخۆ بیستۆکی تەلەفۆنی داخستەوە و بە پلایسێکەوە چووە بان و بەسەر دیواری نزمی نێوانیان بازی ھەڵدا و چووە بانەکەی ماڵی دیاس و بەپەلە وایەری تەلەفۆنەکەیانی قرتاند تا نەتوانێت تەلەفۆن بۆ ھیچ جێیەک بکات، ئینجا لای دیواری ھەورەبانەکەیانەوە خۆی حەشار دا. دیاس دەرگای ھەورەبانەکەی کردەوە و چوو تەماشای تانکییەکانی کرد، لەم نێوەندەدا حەمەڕەحمە بەپەلە لە دەرگا کراوەکەی دوای دیاسەوە خۆی کرد بە ھەورەبانەکەیاندا و لەوێوە لە پشت دەرگاکەدا خۆی حەشار دا. پاش ئەوەی دیاس تەماشای تانکییەکانی کرد و گەڕایەوە، ھەر کە دەرگای ھەورەبانەکەی داخست: حەمەڕەحمە قوت بووەوە، ئاگاداری کردەوە کە ئەگەر فززە بکات ھەمووان تێدەگەیەنێت کە دیاس جگەرە دەکێشێت و بە حەمەڕەحمەی وتووە ئەسپوعەرەبانە! ئاوھا دیاسی ناچار کرد خۆی بۆ ویستەکانی حەمەڕەحمە بدات بە دەستەوە و مل کەچ بکات، ئەویش زەفەری پێی برد. ئەم ڕووداوەش لاپەڕەی یەکەمی شکۆشکاندنی ئەو منداڵە بەستەزمانە بوو کە ھەزاران خەونی ڕەنگاوڕەنگی ھەبوو، لێ حەمەڕەحمە ھەمووی لێ ڕەش کرد.

دوای ئەو ڕووداوەش بە دەگمەن ھەبوو حەمەڕەحمە ڕۆژ بپەڕێنێت و لە دیاس نەپەڕێت. بە نزیکی ھەموو ڕۆژێک لاقەی دەکرد، تەنانەت ھەڕەشەکە گەیشتە ئەوەی کە پێی وت: «بە چاک یان خراپ ئەم باسوخواسی لاقەکردنە ببیستمەوە دەتکوژم!» کەچی خۆی بە ھەموو کوڕانی تری گەڕەکی دەوت و بە شانازییەوە باسی دەکرد و کردبووی بە نوکتە و پێکەنین و منداڵانی گەڕەکیش بە دەم قسەکانیەوە پێدەکەنین. بەڵام پەیامی نھێنیی ئەم گاڵتەجاڕییە زۆر ڕوون و ئاشکرا بوو، ئەویش چاوترساندنی کوڕانی تری گەڕەک بوو، ئەگەر ڕۆژێک تەمای لە ھەر کەسێکی تر گیر کرد و وەک پڵنگ ھێرشی ھێنایە سەر ھەر کامێکیان، با بزانن، وەک دیاسی بە سەر دەھێنێت، چونکە کەس لە حەمەڕەحمە پاڵەوانتر نییە!

حەمەڕەحمە کە سەرەتا جگەرەکێشان و «بێڕێزی»یەکەی دیاسی کردبووە چەکی ھەڕەشە بۆ لاقەکردن، ھەر زوو لاقەکردنەکەی کردە چەکی ھەڕەشە تا وا لە دیاس بکات دزی لە باوکی بکات و پارەی بۆ بھێنێت. بۆیە دیاس ناچار بوو پارچەپارچەی ئابرووی شکاو و ئاسایشی داڕماو و شکۆ و ڕێزی بەگەردبووی خۆی بە پارەی دزراوی باوکی سەودا بکات. تا چەند ڕۆژێک، یان ھەندێک جار چەند سەعاتێک، کە ئەم ماوەیە پەیوەست بوو بە میھر و بەزەیی و مەزاجی ئەو چرکەیەی حەمەڕەحمەوە، ئەم میرنشینە بەباچووەی ئابروو و ئاسایش و ڕێزە درۆیینەیەی خۆی بۆ خۆی بکڕێتەوە. دیاس خۆیشی دڵی بە ھیچیان خۆش نەبوو. لە ڕاستیدا لە ماوەی ئەو شەش مانگەی حەمەڕەحمە دیاسی لاقە دەکرد، دیاس وردەوردە وای لێ ھات بە ھیچ شتێک دڵی خۆش نەدەبوو. دیاس لە مەزنترین چێژی منداڵی بێبەش کرا، ئەویش چێژی بێتاوانی و بێشەرمی و ئازادی و نابەرپرسیارێتی و پێکەنین و ھاوڕێیەتیی بێ ئایدۆلۆژیا و چێژبینین لە بێئاگایی بوو.

لە درێژەی ئەم گێڕانەوەیەدا، کە بە زاری دیاس زۆر درێژەی کێشا و بە زاری منی ھۆنوسی سێیەم کەمتر، بۆ مامۆستا زامەند دەرکەوت کە گریمانەکەی ڕاست دەرچوو کە دیاس ئەم پارەیە بۆ ئەوە دەدزێت کە ڕێز و ئاسایشی خۆی لای حەمەڕەحمە بکڕێتەوە. ھەرچەند دیاس پارەی دزراوی باوکی بە حەمەڕەحمە دەدا، حەمەڕەحمە بە دڵخۆشییەوە دەیوت:

– تا منت ھەبم ناھێڵم کەس پەنجەت بۆ ببات! لووتی ئەوە دەقرتێنم بە جۆرێک تەماشات بکات. بەڵام وای لە حاڵت گەر پارەم بۆ نەھێنیت!

دیاس ڕۆژبەڕۆژ لەناو خۆیدا بچووکتر و بچووکتر دەبووەوە، تا وای لێ ھاتبوو تەنانەت لە ناخیشیدا نەیدەتوانی بە «من» بیر بکاتەوە و بەشێکی گەورە لێی جیا ببووەوە و بە «تۆ» لەگەڵیدا دەدوا و «من»یش لە ناخیدا بچووککراوە و سەرشۆڕ لە بێرکمی دادگایی ئەم کۆمەڵگا جەللادە جەللادپەروەرە بەکەسکراوەی ناخیدا ڕاوەستابوو. ھەندێک جار دیاس نەیدەزانی کە ئەوە کۆمەڵگا جەللادپەروەرەکەیە کە سەرکۆنەی دەکات یان ھەر خودی حەمەڕەحمە خۆیەتی؟ حەمەڕەحمە، تیشکی خۆری لە ئاسمانی ناخیدا لێ بڕیبوو و ئاسمانی لێ داگیر کردبوو و دەیوت: «شار لە بەر ناوی مندا دەلەرزێت، کێم بوێت لاقی دەخەمە جێی دەستی، ھەر کەس لە فەرمانم دەربچێت ڕیخی دەرخوارد دەدەم و بنی پێی دەسووتێنم، تۆ چیت؟ چۆن لە ئاست مندا لە خۆت بایی دەبیت؟ یان ھەر بە خەیاڵیش بیر لەوە دەکەیتەوە تۆ جگە لە گەردی بەر کەوشم زیاتر بیت؟» کۆمەڵگا جەللادپەروەرەکە، ھەر وەک چۆن ھەمان شتیش بە کوردستان دەڵێن لە بەراورد لەگەڵ دوژمنەکانیدا، بەم گەردیلە سەرشۆڕکراوەی بەر پێی دەوت: «تۆ بێکەسیت، ئەو کەسدار؛ تۆ بێڕێزیت، ئەو ڕێزدار، بە زەبری ھێز ڕێز و پێز و پێگەی خۆی بە دەست ھێناوە؛ تۆ بێورەیت، ئەو بەورە؛ تۆ بچووکیت، ئەو گەورە؛ تۆ داگیرکراو، ئەو داگیرکەر؛ ئەو سەروەر و تۆ نۆکەر!» ئەی ناخ، ئەی ناخ، ئەی ناخ، دیاس دۆستی وەک تۆی ھەبێت دوژمنی بۆ چییە؟

لەناو منداڵان و نەوجەوانانی کۆڵاندا قاوەقاوی ئەوە بڵاو ببووەوە کە دیاس پارە لە باوکی دەدزێت و بۆ حەمەڕەحمەی دەبات و ئەویش چیی بوێت پێی دەکات. ئیتر شتی تریشیان خستبووە سەر چیرۆکەکە و دەیانوت: «تەنانەت ھەڕەشەی لە دوو خوشکەکەشی کردووە کە وا لەوانیش دەکات». یەکێکی تر دەیوت: «کوڕە وا لە خوشکەکانیشی دەکات!» ئەو ماوەیەش لە لایەک بە ھۆی باری خراپی دەروونیی دیاس خۆیەوە، لەگەڵ بە ھۆی پچڕاندنی ھەموو پەیوەندییەکەوە بە فەرمانی مامۆستا زامەند، ماڵەکەیان، ئەگەرچی لە ڕاستیدا کۆشکێک بوو، بەڵام لە دیدی منداڵانی گەڕەکدا وەک کۆشکێکی بەجێھێڵراو، یان ئاشی لەئاوکەوتوو دەردەکەوت. چۆلەکە و کۆتریش کە بەسەر ماڵەکەیاندا دەفڕین بێدەنگ دەبوون و نەیاندەجریواند و نەیاندەگماند. لە پشت ئەو دەرگای حەوشە نەخشاوی و دیوار و پەنجەرە و ئاسنبەندە زەخرەفاوییانەی ئەو ماڵە گرانبەھایەدا، خامۆشییەکی کەڕکەر و خەمێکی کپکراو و ئازارێکی بێدەنگکراو پەنگیان خواردبووەوە. منی ھۆنوسی گێڕەرەوەتان زۆر ڕۆژ بە بەردەرگای ماڵەکەیاندا دەڕۆیشتم و لەو ماڵە ورد دەبوومەوە: بۆچی ھیچ جموجوڵێکی تێدا نییە؟ بۆچی تێکەڵاویی کەس ناکەن؟ بۆچی خۆیان لە ھەموو کەس بە دوور دەگرن؟ کە جارجار یەکێکیان وەک کسپەی ئەستێرەی کشاو دەردەکەوێت و دەڕوات، سەر بۆ کەس بەرز ناکاتەوە. جاران دیاس چاکوچۆنییەکی دەکرد، ئێستا ئەوەش ناکات. حەمەڕەحمەش ئەمەی بە دڵە و بە نیشانەی سەرکەوتنی خۆی دەزانێت! ئیتر منداڵانی گەڕەکیش کە جارجار دیاس، یان دوو خوشکەکەییان دەدی کە ھەرگیز تەماشای کەسیان نەدەکرد، تا تێدەپەڕین بە بێدەنگی چاویان تێیان دەزەقاند و تەماشایان دەکردن، ئەم خۆبەدوورگرتنەشیان بە بەڵگەی ڕاستینەیی چیرۆکەکەی حەمەڕەحمە دادەنا و بێدەنگ بێدەنگ خۆیان دابووە پاڵ حەمەڕەحمە و لایەنگری ئەو بوون لە دژی ستەملێکراوێک، ھەمووان سەرشۆڕ سەرشۆڕ بە دەوری حەمەڕەحمەدا کۆ دەبوونەوە و بە ساناترین قسەی ئەو قاقایان لێدەدا! جیھانەکەی دیاسیش ڕۆژبەڕۆژ تەسکتر و تەسکتر دەکرایەوە و چیتر ھاوڕێیەتیی کەسی نەدەکرد و کەسیش ھاوڕێیەتیی ئەوی نەدەکرد، تێکەڵاوی ھیچ منداڵێکی تری گەڕەک نەدەبوو، کەس نەیدەزانی لە کوێوە بۆ قوتابخانە دەچێت، خۆی لە ھەموو جۆرە تێکەڵاوییەک دەدزییەوە. ئەگەر بۆ کارێک یان پێویستییەک بچووایەتە دەرەوە، سەری خۆی دادەخست و ھەر واش دەگەڕایەوە ماڵی خۆیان. دەکموژێت، دەکوژێت، من ئەو دەکوژێت… باببە.

ئێوە، ئەی گوێگر و خوێنەرانی ئەم چیرۆکە، لە بری دیاس بوونایە چتان دەکرد؟ لە بری مامۆستا زامەند بوونایە چتان دەکرد؟

مامۆستا زامەند لەگەڵ بیستنی ئەم چیرۆکەدا یەکبینە بە خۆی دەوت: ئارامی… ئارامی… ئارامی… پاش ماوەیەکی درێژ، ئێجگار درێژی بێدەنگی، ھەڵستا و بە ئارامی، زۆر بە ئارامی بە کوڕەکەی وت:

– لەمەودوا دەتبەینە بەردەرگای قوتابخانە و دەتھێنینەوە. بنوو. خۆت داپۆشە.

دیاس ئەو شەوەش وەک سەدان شەوی ڕابردوو نەیدەتوانی بنوێت، تاریکستانەکەی ناو ناخی پرشنگمژ و ڕۆشنمژ و گەشیمژیان پەرش دەکرد. تەنانەت نەیدەتوانی ھاوسۆزی خۆیشی بێت و کەمێک بۆ حاڵی خۆی بگری. ھەموو چرکەیەک کە لە ناخی خۆیدا ڕوخساری باوکی بە بیر دەھاتەوە ژانەکەی نوێ دەبووەوە بەوەی کە خیانەتی لە باوکی خۆی کردووە؛ ھەموو چرکەیەک کە پارەی بە بیر دەھاتەوە ئازار دڵی دەگوشی، چونکە پارە شتێک بوو ئەم لە باوکی خۆی، باوکی خۆی، ئەو پیاوەی تەماشای بۆی ھەڵدەڕوانی، دەیدزی و ھەوڵی دەدا شکۆی شکاوی خۆی لای داگیرکەرێک بەو پارە دزراوە بکڕێتەوە. ھەر جووڵەیەکی کردبا دیسان برینەکانی دەکولانەوە، چونکە قولانج بە قولانجی لەشی موڵکی خۆی نەمابوون و ئێستا داگیر کرابوون و ناچار کرابوو بیانخاتە خزمەتی ئاڵۆشییەکەی حەمەڕەحمەوە. کە شوێنێکی لەشی بخورایە، یان کەمێک بئێشایە، حەزی دەکرد لێی بکاتەوە و چیتر ئەو بەشەی لەشی پێوە نەبێت، چونکە ئەو خوران یان ئێشانە ئەو جێیەی لەشی بیر دەخستەوە لە پەیوەندیی نێوان خۆی و داگیرکەرەکەیدا، بەشداریی ئەو جێیەی لەشی لە تاوان و شکۆشکانەکاندا بە بیر دەھێنایەوە، ئەمەش سەرتاپای ناخی دیسان و دیسان و دیسان لە ژاندا دەخوساند. جارجار دەیەویست بچێت و خۆی بخاتە ئامێزی باوکیەوە و تێر بەکوڵ بگری، بەڵام بیری دەکردەوە کە باوکیشی ھەر پیاوێکە و لەشی بەر لەشی دەکەوێت و لەم بەرکەوتنی لەشەدا سەرلەنوێ حەمەڕەحمەی بیر دەکەوێتەوە، بۆیە لە ناخیدا دەترسا کە پەنجەیەکیشی بەر باوکی، یان ھەر کەسێکی تر بکەوێت، چونکە بەرکەوتن واتە لاقە! دەیەویست بچێتە ئامێزی دایکیەوە، بەڵام سەرلەنوێ بیری دەکردەوە کە ئەو ئامێزە بیری ئامێزەکانی حەمەڕەحمەی دەخاتەوە، جگەلەوەی دایکی ژنی ئەو پیاوە بوو کە ئەم دزیی لێی دەکرد و پارەکانی ئەوی بۆ حەمەڕەحمە دەبرد و سەرلەنوێ کۆڤانی ناخ توێیەکی جەرگی دادەپڵۆخاند. پاڵکەوتن پاڵکەوتنی ناو ئامێزی ئەوی بیر دەخستەوە؛ ھەڵستان ھەڵستانی ئەوی بیر دەخستەوە؛ ڕۆیشتن ڕۆیشتنی ئەوی بیر دەخستەوە؛ دەنگی ھەناسە دەنگی ھەناسەی ئەوی بیر دەخستەوە. دیاس بیر و لەشی خۆی لێ تەوق بوو، توانرابا بیر و لەشی فڕێ دەدا، یان دەیدا بە ھەر کەسێک تا چیتر بۆی نەھێنێتەوە. ئەم دەردە ھەر ساڕێژ نەدەبوو و نەدەبوو و نەدەبوو. بە سەرووی دەروازەی دۆزەخەکەی ناخیدا ئەم وتەیە ھەڵکۆڵرابوو: «ئەو تاوان، من گوناھ، ئەو گوناھ، من تاوان؛ تاوانی گوناھم گوناھی تاوانم». بیری دەکردەوە ئێستا سیانزە ساڵە، ئەگەر تەمەنی حەفتا ساڵ بێت پەنجا و حەوت ساڵی تر لەم زەریای ژانەدا دەژی! ھەشتا ساڵ بێت: شەست و حەوت؛ پەنجا: سی و حەوت. ھەردەم و ھەمیشە و تاتا و بێکۆتا و بێپایان ژیان لە ژاندا. نەیدەتوانی وێنای ژیانێک بکات بێ ئەم زەریای ژانەی ناخی، بێ ئەوەی لەو ژیانەدا ئەم کەمێک شکۆ و ڕێزی ھەبێت. تینوو و گەرووسووتاوی یەک چۆڕ ڕێز و شکۆ بوو، بەڵام حەمەڕەحمە ئەم کانییەی لێ وشک کرد. تەنانەت گریانیشی بۆ حاڵی خۆی نەدەھات، چونکە پێی وا بوو مرۆڤ بۆ شتێک دەگری کەمێک ھاوسۆز بێت لەگەڵی و کەمێک ڕێزی لای ھەبێت، ئەم کە ئێستا ھیچ ڕێز و شکۆیەکی نەمابوو، بۆ چی بگری؟ بۆ کێ بگری؟ چۆن بگری؟

خەمۆک ھۆ وەرە، وەرە ھەی خەمۆک

خەمۆکی و خەمت بخەمە سەر چۆک

گەرچی ھیچ دڵخۆشی و دڵگەشی و ئاسوودەییەک ناگات بە دڵخۆشی و دڵگەشی و ئاسوودەیی سروشتی، بەڵام خۆ سروشت ھەموو کات دڵخۆشی و دڵگەشی و ئاسوودەیی نادات بە ھەموو کەس بۆیە لەناو سروشتێکدا کە زۆربەی کات بەزەیی پێماندا نایەت ناچارین ڕێی تر بدۆزینەوە تا ھەلی دڵخۆشی و دڵگەشی و ئاسوودەییمان زیاتر بکەین. لە لایەک پێویستە ئەوەی کۆنە و سەدان جار تاقی کراوەتەوە و ھەر دەرکەوتووە کە دڵخۆش و دڵگەش و ئاسوودەمان ناکات تووڕیان بدەین؛ لە لایەکی تر پێویستە بە ھەموو ئەو یاسا و نەریتە سەپێنراو و بەزۆرپیرۆزکراوانەدا بچینەوە کە ڕێی فڕاندنی دڵخۆشی و دڵگەشی و ئاسوودەیی خۆش دەکەن و دەبنە پایەی ستەم و ھەڵخڵەتاندن و تۆقاندنی تاک. لە لایەکی تر پێویستمان بە پەروەردەیەکی نوێیە، پەروەردەیەک تاکی تێگەیشتوو و ھاوسۆز و بەرھەمھێن و ژیاندۆست بەرھەم بھێنێت، کە لە ئێستادا بژین، نەک لە سەدان و ھەزاران ساڵ لەمەوبەردا بژین. بەڵێ، دیاس، خۆزگە پێویستت بە پاساوی دانایی نەبووایە تا دڵخۆش و دڵگەش و ئاسوودە بیت و خۆت بە سروشتی تا مر ھەر دڵخۆش و گەش بوویتایە. بەڵام گوێ بگرە: تۆ لەشت نیت، تۆ ناوبانگ و وێنەت نیت، تۆ ئێستات نیت، تۆ دوێنێت نیت، تۆ سبەینێشت نابیت. ڕاستە، ئەو لەشتی داگیر کردووە، ناوبانگ و وێنەتی داگیر کردووە، ئێستا و دوێنێتی داگیر کردووە، لەوانەیە سبەینێشت داگیر بکات، تەنانەت چواردەوری ماڵیشتانی داگیر کردووە و ھاکا زانیت ماڵەکەشتانی داگیر کرد. بەڵام، بەڵام، بەڵام ناتوانێت ئاگایی و ھۆش و بیرت داگیر بکات، ئاگایی و ھۆش و بیرت ھی خۆتن، ھەر بە ئاگایی و ھۆش و بیریش ژیان دەگۆڕێت.

تۆ لەشت نیت، لەشتت ھەڵنەبژاردووە و ھی تۆ نییە، ئەگەر ھی تۆ بووایە ھەر لە سەرەتاوە خۆت ھەڵتدەبژارد. ھەر شتێک بێ ویستی خۆت بۆیان ھەڵبژاردبێتیت، ئەو شتە ھی تۆ نییە، تا ئەو چرکەیەی خۆت بڕیار دەدەیت بیکەیت بە ھی خۆت، نەک ئەوانی تر بڕیار بدەن بیکەن بە ھی تۆ و تۆش بە قسەیان بکەیت و شوێن قسەکەیان بکەویت. بۆیە پێویست ناکات بۆ لەدەستچوونی شتێک، کە ھی تۆ نییە و پێناسەی تەواوی تۆ ناکات، ئاوھا ببەزێیت. پێویستیش ناکات مرۆڤ کۆی ژیانی ببەخشێت بە شتێک کە ھی خۆی نییە. بەشێکی پێ ببەخشە، نەک ھەموو، ئەو بەشەش تا کەمتر بێت باشترە. لەش بەشێکی ئێجگار کەمی شوناسی تۆ ھەڵدەگرێت، ئەگەر لەشت ھی تۆ بووایە، بیر بکەوە، ملیۆنان خەڵک لەسەر ئەم زەوییە ھەر لە لەدایکبوونەوە لە لەشێکی نەخۆشدان، ئایا خۆیان ئەو لەشەیان ھەڵبژاردبوو؟ ئەگەر خۆیان ھەڵیانبژاردووە، بۆچی ئەو لەشە نەخۆشەیان ھەڵبژاردووە لە کاتێکدا بە ملیۆنان لەشی دروست ھەن؟ ملیۆنان کەس لەسەر ئەم زەوییە ڕەنگی پێستیان بە جۆرێکە کە تەنھاوتەنھا لەسەر ئەو ڕەنگی پێستە سزا دەدران و بە کۆیلە دەکران، وەک ڕەشپێستەکان، ئایا خۆیان ڕەنگی پێستی خۆیانیان ھەڵبژاردووە؟ یان لە لەدایکبوونیانەوە پێستیان وایە؟ تۆ لە لەشت مەزنتریت، تۆ ئەو ئاگایی و ھۆش و بیرەیت کە لە پشتی لەشتەوەیە: ئاگایی و ھۆش و بیر: ئاھۆبی. ئەگەرچی ئاگایی و ھۆش و بیریشت ھەر بە دەستی خۆت ھەڵتنەبژاردووە و خەڵکانێک ھەن دەژین و دەمرن و ھۆشیار و ئاگادار و بەبیر نابن، بەڵام ئەوێ باشترین و قووڵترین جێی شوناسی تۆیە، لەوێ دەتوانیت ئازاد بیت، لەوێ دەتوانیت ڕەنگڕێژی بۆ ئازادیی لەش و نەتەوەکەت و جیھانیش بکەیت. ئەگەر بڕیار دەدەیت یەکێک لەو شتانە ھەڵببژێریت کە بە ڕێکەوت بەرتکەوتوون، ئاگایی و ھۆش و بیرت ھەڵببژێرە. ئەم لەشەت پێکار و پارچەیەکی لکاوە بە ئاگایی و ھۆش و بیرتەوە، دەتوانیت ئاگایی و ھۆش و بیرتی پێ دەوڵەمەندتر بکەیت، واتە لەشت بخەیتە خزمەتی ئاگایی و ھۆش و بیرتەوە، یان دەتوانیت ئاگایی و ھۆش و بیرتی بۆ تەرخان بکەیت، واتە ئاگایی و ھۆش و بیرت بکەیتە خزمەتکار و کۆیلەی لەشت؛ ئەوەی دووەم ھەڵمەبژێرە. لەشی تۆ بەندیخانەی بوونی خۆتە. سەدان جار ھەبووە ویستووتە لە یەک کاتدا لە سەد شوێن بیت، بەڵام نەتتوانیوە: کە منداڵتر بوویت ئەم خۆزگەیەت تۆختر بوو، حەزت دەکرد لای دایەش بیت، چونکە خۆشت دەوێت، لای بابەش بیت، چونکە ئەویشت خۆش دەوێت، لە کۆڵانیش بیت و یاری بکەیت، چونکە ئەوێش، دوور لە ئێستا، خۆش بوو. بەڵام لەشت ھەرگیز ناھێڵێت ئەوە بە دی بھێنیت، چونکە بە بۆنەی لەشتەوە دەبێت لە یەک کاتدا لە یەک شوێن بیت. بیر بکەوە، ھەزاران جار لە ھۆشی خۆتدا فڕیویت، چوویتەتە ڕابردووەوە و چوویتەتە داھاتووەوە، بەڵام لەشت لە ئێستای ھەمیشەییدا بەندی کردوویت. بە ھۆش چوویت بۆ ڕۆژھەڵات، بۆ ڕۆژئاوا، بۆ باشوور، بۆ باکوور، چوویتەتە ناو گەردیلەی بەفرەوە، چوویتەتە ناو گەرمیی ئاگرەوە، بەڵام لەشت ناھێڵێت لە ئێرەی ھەمیشەیی زیاتر بۆ ھیچ کوێیەک بچیت. سەدان جار بە ھۆشت گەڕاویتەتەوە بۆ ئەو ڕۆژەی سڵاوت لە دەست دەرچوو و دەستەواژەی ئەسپوعەرەبانەت لە زار دەرچوو، یان چوویتە سەربان و تانکییەکانت پشکنی و تووشی یەکەم کارەساتی شکۆشکاندنت بوویت، خۆزگەت دەخواست بگەڕێیتەوە و بزانیت کە ئەوە دەستپێکی ئەم ڕۆژە ڕەشەت بوو، فێڵێک بوو بۆ فریودانت، دەتویست ھەلێکی ترت ھەبووایە کە بتتوانیایە خۆت دەرباز بکردایە. ئەگەر لەم لەشەتدا نەبوویتایە، دەتتوانی ڕاستەوخۆ لەژێر دەستی ھەموو کەسێک خۆت ڕزگار بکەیت و پێیان پێبکەنیت؛ دەتتوانی بچیتە ڕۆژی دواتر، یان وڵاتێکی تر یان سەد وڵاتی تر لە یەک کاتدا، یان ھەموو جیھان و گەردوونەکان لە یەک کاتدا؛ ھێز نەدەبوو تۆ بخاتە ژێر زاڵێتیی خۆیەوە. بۆیە تۆ لەشت نیت، تۆ ئاگایی و ھۆش و بیرتیت: تۆ ئاھۆبیتیت. تۆ لەشت داگیر کراوە نەک ئاھۆبیت. ڕەنگە ئێستا پێی نەزانیت، بەڵام ئاھۆبیت ھی خۆتن و داگیر ناکرێن، مەگەر بە دەستی خۆت بیاندەیت بە داگیرکەرەکەت، بۆیە ئاھۆبیت بە ھیچ کەس مەدە، ڕۆژێک دێت لەشت ئازاد دەبێت، بەڵام کە لێگەڕایت ئاھۆبیت داگیر بکرێت، ئەوکات ھەرگیز ھەست بە ئاسوودەیی دەروون ناکەیت. دەشێت ڕۆژێک بێت مرۆڤ لەشی خۆی وەک کراسێکی کۆنەساڵ دابکەنێت و بتوانێت ئاھۆبیی خۆی بخاتە لەشێکی ترەوە، ئەو کاتە زیاتر ڕوون دەبێتەوە کە تۆ لەشت نیت و لەشت پێکاری بەردەستی ئاھۆبیتە.

تۆ ناوبانگ و وێنەت نیت، تۆ لە ناوبانگ و وێنەکەت مەزنتریت. ئەگەر ناوبانگت ھی تۆ بووایە ئەوا ڕووداوێکی نەویستراوی تۆ ئاوھا ڕکێفی ناوبانگتی نەدەکرد، خۆت لە ھەڵبژاردنی ناوبانگەکەتدا دەستت دەبوو. ئەگەر ناوبانگت ھی تۆ بووایە ئاوھ’ەک گۆشتی ئاسکێکی کوژراو بە دەم بەچکە کەمتیارەکانی گەڕەکەوە ھەپڕوون بە ھەپروون نەدەکرا، دەستێکت دەبوو لە پارێزگاریکردن لێی. بەڵام ئەم ناوبانگە زڕاوەی تۆ ئێستا بۆ زۆربەی کەسانی تر بووە بە قەڵغانێک و لە پشتیدا ئابرووی چووی خۆیان دەشارنەوە. ھەمووان دەزانن ھاوبەشی تاوانن، بەڵام کاتێک باس دێتە سەر باسی تاوان، ھەمووان قەڵغانەکانیان بەرز دەکەنەوە کە چیرۆکەکەی تۆیە، تۆی بەستەزمان، بۆیە سەرنجی ھەمووان دەچێتە لای تۆ و کەس باسی پیسی و بێئابروویی و دڕندەیی و ژەھراوێتی و ستەمکاری و زۆرداری و بەرەڵڵاییەکانی ئەوان ناکات. کەس باسی دەستدرێژییەکانی ئەوان ناکات، چونکە بە ھەموویان تۆیان بەرز کردووەتەوە بۆ لوتکەی خۆیان و تۆ ئێستا بوویت بە لوتکەی شاخەکە و لە ھەموو چاوەکانەوە دیاریت. بەڵام کەس تەماشا ناکات لەژێر ئەم لوتکە دیارەدا چ بنارێکی مەزن ژەھر و ستەم و دەستدرێژی و دڕندەیی و بێئابروویی و بەرەڵڵایی و گەمژەیی ھەیە کە ھەموویان لەژێر تۆی لوتکەدا خۆیان شاردووەتەوە. ستەمکاریی مرۆڤی سەرەتایی ئەم سەردەمە ئەوەیە ھەمووان بەپەلەن لە پەنجەڕاکێشان بۆ نەنگیی ئەوانی تر، بەڵام کەسیان ناوێرن و زات ناکەن بۆ چرکەیەکیش پەنجە بۆ خۆیان ڕابکێشن. بەکتریایەک لە چاوی تۆدا دەبینن و کاریتەیەک لە چاوی خۆیاندا نابینن. دیاس گیان، وێنەی تۆ دەمێکە لە دەستی تۆ دەرچووە و حەمەڕەحمە بە ویستی خۆی دەینەخشێنێت و تەفروتونای دەکات و منداڵانی گەڕەکیش لە پشتیەوە بوودەڵەیی و ترسنۆکی و سەرشۆڕی و ملکەچی و نەزانی و ستەم و بێئابروویی خۆیان دەشارنەوە. تۆ لە ھەر شوێنێک بیت، چەندین خەڵکی تر دەبینیت کە ھەمان ئەو بیرۆکەیەیان ھەیە کە منداڵانی گەڕەکەکەت ھەیانە، ملیۆنان کەس لەم جیھانەدا ھەن لە پشت چیرۆکی شکۆشکاندنی قوربانییەکەوە خۆیان و بوودەڵەیی و تاوانەکانی خۆیان دەشارنەوە و دەکەونە سەرکۆنەی قوربانی، لە بری ئەوەی تاوانکار تاوانبار بکەن، ھەر بۆیەش ڕقیان لەو سۆزانییانەیە کە بە ئاشکرا لە خۆشیخانەکاندا کار دەکەن، چونکە خۆیان بە دزییەوە کەموزۆر ھەمان کار دەکەن، بەڵام لەشبازییە نھێنییەکەی خۆیان لەژێر لەشبازییە ئاشکراکەی سۆزانییەکەدا دەشارنەوە. حیزبە ڕامیارییەکان ڕقیان لە دزە، چونکە دزەکان بە ئاشکرا دزی دەکەن و حیزبەکان بە نھێنی دزی دەکەن و ھەمووان دزییە شاراوەکانی خۆیان لەژێر دزییە ئاشکراکانی دزەکاندا دەشارنەوە. سەرۆکەکان دژی بکوژەکانن، چونکە بکوژەکان بە ئاشکرا مرۆڤ دەکوژن، سەرۆکەکان بە نھێنی دەیانکوژن و ھەموو کوشتنە نھێنییەکانی خۆیان لە پشت ھەواڵی بکوژە ئاشکراکاندا دەشارنەوە. ھەر نەوجەوانە ھاوتەمەنەکانت نین وەھا بوودەڵەن، بەڵکو گەورەکان پشکی شێریان بەردەکەوێت لەوەی کە قێزەونییە نھێنییەکانی خۆیان لەپاڵ قێزەونییە ئاشکراکانی ئەوانی تردا دەشارنەوە. لە ڕاستیدا گەورەکان منداڵەکانیان وا فێر کردووە، چونکە منداڵ و نەوجەوان خۆیان لە کوێ بیروباوەڕی وەھا بھێنن ئەگەر کۆمەڵ فێریان نەکەن؟ سەرۆکی وڵات ھەن وان، سەرمایەداری گەورە، ڕابەری دینی، ئەندازیار، ھونەرکار، پزیشک، دەرمانفرۆش…تد. ناوبانگ و وێنەت شتێکن خەڵکان بە ڕێژەیی لێی دەڕوانن. ھەر تۆ نیت، بەڵکو بە ملیۆنان خەڵک ھەن وەک تۆ بێ ویستی خۆیان ناوبانگیان لە دەست چووە. کەسانێکی وەک کوڕ و کچانی گەڕەکی خۆت ھەن کە بە سووک تەماشای ناوبانگت دەکەن، بەڵام ڕۆژێک دێت کەسێکی وەک ھۆنوس چیرۆکەکەت دەنووسێتەوە و دەگێڕێتەوە و وێنە و ناوبانگت لە گۆشە و پەنجەرەیەکی ترەوە دەبینێت و بۆ ئەوانی تری نمایش دەکات و ستەمی کۆمەڵگاکەیان پیشان دەداتەوە تا فێریان بکات سنوور بۆ دەستدرێژی دابنێن و بە پاساوی وشەی زل زل و پاراستی نەریتی کۆنی بەزۆرپیرۆزکراو نەبنە ستەمکار. زۆر جار ڕێک دەکەوێت ناوبانگت لەو سەردەمەی تۆی تێدایت، بە ناشیرین دەبینرێت، بەڵام لە سەردەمێکی تردا بە بێگەردترین ناوبانگ دەبینرێت، چونکە ھەر سەردەمە و کۆمەڵێک پێوەری جیاوازی خۆی ھەیە بۆ کەسایەتی. سێ ھەزار ساڵ پێش ئێستا کەسی بازوودار لە بیرمەند ڕێزدارتر بووە و لە کۆمەڵگادا کەسایەتییەکی بەرزتری ھەبووە، چونکە ئەو کاتە مرۆڤ زیاتر پێویستی بە بازوو بووە وەک لە مێشکی، بۆیە ئەگەر کەسێک لە منداڵییەوە نەخۆشیی ئیفلیجیی ھەبووایە ھیچ ڕێزێکی نەبوو و ھەندێک کۆمەڵگا ھەر ئەو منداڵە ئیفلیجانەشیان فڕێ داوە. ئێستاش ھەر لای زۆر کەسی سەرەتایی کۆیلەی کار ھەر وایە، بەڵام ھەندێک کەس ھەن لە ئەمڕۆماندا ڕێز لە بیرمەند دەگرن. ئۆف، بمبوورە ئەم نموونەیەیانم ھەڵە بوو، چونکە لەو ڕووەوە پێش نەکەوتووین! ھێشتا ھەر بە بازوومانەوە دەنازین، ئەگەرچی ئێستا بازووی یەکێکی ترمان بە کرێ گرتووە و لە بری بازووی خۆمان بە کاری دەھێنین، بەڵام بازووی خۆمان و بازووی بەکرێگیراومان ھەر بازوون. ئێستاش وڵاتەکان لە بری بازووەکەی جاران چەکی جۆراوجۆر و چەکی ئەتۆم دروست دەکەن بۆ کڕینەوەی ڕێز و پلەوپایەی خۆیان. تەنانەت لە زۆر زماندا وشەی بازوو و وشەی چەک و جەنگ ھاوواتان و ھەمان بنجیان ھەیە، وەک ئاڕم و ئاڕمی لە ئینگلیدا. بۆیە بمبوورە، لەو نموونەیەدا ھەڵە بووم و نەک پێش نەکەوتووین، بەڵکو لەوەیاندا دوا کەوتووین. بەڵام بێینەوە سەر پێوەرە جیاوازەکانی سەردەمە جیاوازەکان بۆ کەسایەتی: لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بە ھەزاران کەسی مەزن ھەن کە لە ڕۆژی خۆیاندا بە کەم تەماشا کراون، بەردباران کراون، سزا دراون، تەنانەت کوژراویشن، بەڵام دواتر بە بەھایان زانراوە و ئەو ڕێزەیان لێ گیراوە کە شایستەی بوون. ئەگەرچی ھەندێکیان زیاتریش لەو ڕێزەیان لێ گیراوە کە شایستەی بوون و ئیتر بوون بە نەفرەت و بەڵا بە کۆڵی مرۆڤایەتییەوە، بەڵام مەبەستەکەم ئەوەیە زۆر جار پێگەی کەسێتیت پێش یان پاش سەردەمی خۆت دەکەوێت. تۆش ڕەنگە ڕۆژێک بێت و خەڵکان ستایشت بکەن و ئەو ڕێزەت بۆ بگەڕێننەوە کە لێت زەوت کرا، ئەو ڕێزەی لە کاتی تیرۆری شکۆکەت و دوای ئەو کاتەش ھەر شایستەی بوویت. ڕەنگە ڕۆژێک بێت ئاسوودەیی دەروونت ھێند فراوان بێت کە تەنانەت بتوانیت لە دوژمنەکەشت، بەڵێ لە دوژمنەکەشت، لەو سەرسەرییە بەربادەش ببووریت و لێی خۆش بیت. ڕۆژێک بێت حەمەڕەحمە و ھاوبیرانی بە شەرمەزاری و پەشیمانییەوە باوەش بە گەردی بەر پێتدا بکەن و تۆش کە لە ھەموو کەس زیاتر لە دەروونی وردوخاشبوو تێدەگەیت، با ھی دوژمنیشت بێت، دەستی میھرەبانیت بھێنیت بەسەر سەریدا و پێی بڵێیت: «ھەڵستە و مێشکە پەشیمان و پیشخواردووەکەت ھەڵبگرەوە، ئەگەر تۆ گەیشتیتە ئەو پلەیەی لە خۆت ببووریت، بزانە کە منیش لێت دەبوورم. ڕاستە تۆ منداڵیی منت دزی، شکۆی منت دزی، ئابروو و وێنە و دڵخۆشی و لەشی منت دزی، بەڵام نەتتوانی ھیچیان بکەیت بە ھی خۆت؛ ئەو ھەموو کاتەت لە من دزی کە دەمتوانی تیایاندا ئاسوودە ببم، بەڵام سوودت لە یەک چرکەیان نەدی، نەتتوانی یەک چرکەی دزراوم ببەیت، نەتتوانی یەک چرکەی تەمەنی جوانیم بکەیت بە ڕوخساری قێزەونتەوە». بۆیە ئیتر دەستبەرداری ئەم پیشخواردنەوەیەت بە، تۆ لەو وێنە و ناوبانگە مەزنتریت کە وا دەزانیت ھی تۆیە و لە ڕاستیدا ئەوە وێنەی تۆیە بە پێنووسی ئەوان، نەک بە پێنووسی خۆت. ئاھۆبی دەتوانێت بەسەر ئەو وێنە کێشراوەت و ناوبانگەتدا زاڵ بێت.

تۆ تەنھا دوێنێت نیت، تەنھا ئێستات نیت و تەنھا داھاتووش نابیت؛ تۆ باووباپیرانت نیت، درێژکراوەی خەونی کەس نیت. با ئەوانیش تۆیان بۆ پێویستی و ویستی خۆیان ھێنابێت، چونکە زۆر دایک و باوک منداڵەکانیان بۆ ویست و خەونی خۆیان دەھێننە دونیاوە، ھەندێکیان ئەوەندە ستەمکارن تەنانەت بۆ خزمەتی خۆشیان دەیانھێننە دونیاوە، دەڵێن: «بۆیە منداڵم ھێناوەتە دونیاوە، تا کە پیر بووم خزمەتم بکەن!» زۆربەی خەڵکیش ھەر لە منداڵییەوە ئەم بیرۆکەیەیان بێ پرسیار وەرگرتووە و بە ڕاستیان زانیوە و تا پیربوونیان لەسەری دەژین و ئەم بیرۆکەیە دەگوێزنەوە بۆ نەوەی دوای خۆیشیان. بەڵام ئەم بیرۆکەیە کوێی ڕاستە؟ ئەی ئەوانەی منداڵیان نابێت؟ ئەی ئەوانەی منداڵی کەمئەندامیان دەبێت؟ ئەی ئەگەر پیر نەبوویت و ھەر بە گەنجی مردیت؟ ئەو کات منداڵەکانت خزمەتی کێ بکەن؟ ئەی ئەوانەی منداڵەکانیان بە گەنجی لە دەست دەدەن؟ بۆیە لەوانەیە دایکوباوکت ویستیان لە تۆ ھەبووبێت، بەڵام تۆ ئەوان نیت، تۆ باپیرت نیت، باوانت کۆتێکن لە ملتدا، دوێنێ کۆتێکە لە ملی ئەمڕۆتدا. نەکەیت خۆت بکەیت بە ھیچ کەسێکی پێش خۆت، بە باوکت، بە باپیرت، بە باوکی باپیرت، چونکە جیھان باوکتی دیوە، باپیرتی دیوە، تۆی نەدیوە، تۆ تۆیت و دەتوانیت خۆت بیت و کەسی تر نەبیت. ھەوڵدانت بۆ درێژکردنەوەی بوونی ھەر کەسێکی تر، بە تایبەتی کەسانێک کە لە ڕابردوودا ژیاون، پڕۆژەیەکی شکستخواردووە و بەو جۆرە ژیانەت ژیانی خۆت و خەڵکانی چواردەوری ئێستات دەکەیت بە دۆزەخ. ئەگەر باوک و دایکت تۆیان ھێناوەتە دونیاوە بۆ ئەوەی ببیت بە وێنەی لەبەرگیراوەی ئەوان، ئەوە ئازادن لەو باوەڕە، بەڵام نەکەیت تۆش بچیتە سەر ئەو باوەڕە، تۆ ئەوان نیت، مەیانسڕەوە، نکۆڵییان لێ مەکە، ڕقت لێیان نەبێت، تەنانەت خۆشیشت بوێن، بەڵام بزانە تۆ ئەوان نیت و تۆ تۆیت. تۆ ڕابردوو نیت، تۆ باوانت نیت، ئەگەر تۆ باوکت بیت، کەواتە بە ھەمان پێوەر دەبێت باوکیشت باپیرت بێت، باپیریشت بابە گەورەت بێت، ھەر بە ھەمان ئەو پێوەر و پێودانگە کەواتە تۆ بابە ھەرەگەورەتیت کە خۆشت نازانیت کێیە کە ھەزار ساڵ لەمەوبەر ژیاوە؛ با زیاتریش بڕۆین، کەواتە تۆ ھەر ئەو ئەیپەیت کە لێوەی پەرەت سەندووە، بۆیە دەبێت وەک ئەو ئەیپەش ڕەفتار بکەیت کە وردەوردە بوو بە مرۆڤ، دەبێت لەو ئەیپەشەوە بڕۆیت بۆ ئەو بەکتریایەی سەرەتا لێوەی پەرەت سەندووە. ئەگەر باوەڕیشت بە دینێک ھەیە، وەک دینە ئیبراھیمییەکان، ئەوا دەبێت وەک یەکەم کەس ڕەفتار بکەیت کە دروست کرا، واتە ئەگەر ئادەمیت، فەرموو گەڵای ھەنجیر بکە بە ئەندامی زاووزێتەوە! تۆ ھیچ ناچار نیت ھیچ کەسێکی تر بیت جگە لە خۆت، ئەگەر ئابرووی تۆ بچێت ئابرووی باوکت ناچێت، ئەگەر ئابرووی باوکت بچێت ئابرووی تۆ ناچێت. تۆ نە خوشکەکەتیت، نە دایکتیت، نە باوکتیت، نە براکەتیت، نە کەسی تریت، تۆ ھیچ کەسێکی تر نیت جگە لە خۆت. بەشێکی گەورەی ھەموو ئەم خەمانەی تۆ پیشیان پێ دەخۆیتەوە ئەوەیە کە جگە لە شکانی شکۆ و ئابروو و کەسێتیت، شکۆ و ئابروو و کەسێتیی باوان و خێوت شکاندووە؛ خێو بە واتای دایک و باوک یان سەرپەرشتیاری منداڵ، نەک دێو و درنج. تۆ خۆت بە و لێبگەڕێ ئەوانی تریش خۆیان بن، تۆ بۆ خزمەتی کەس نەھاتوویت، کەسیش با بۆ خزمەتی تۆ نەیەت؛ تۆ بۆ درێژکردنەوەی خەونی کەس نەھاتوویت، کەسیش ناچار مەکە خەونی تۆ درێژ بکاتەوە؛ تۆ بۆ ویستی کەس نەھاتوویت، کەسیش ناچار مەکە ویستی تۆ بە دی بھێنن. پاشان بۆچی خزمەتکردنی تۆ لە ھەستکردن بە جێبەجێکردنی ئەرکێکەوە بێت و لە خۆشەویستی و میھرەبانیدا نەبێت؟ بۆچی دەرفەتی ئەوە بۆ منداڵەکەت ناڕەخسێنیت کە وا ھەست بکات مرۆڤێکی میھرەبان و بەئەمەگە کە خزمەتت دەکات، نەک وەک ئەوەی ئەرکی سەر شانیەتی ئەوە بکات و ئەگەر نەیکات یان بۆی نەکرێت بیکات دەبێت ھەست بە تاوان بکات؟ تاکە دوو ھۆ بۆ خزمەتی خەڵکانی دی دەبێت میھرەبانی و خۆشەویستی بن، نەک ئەرک و زۆر، کەس ئەرکی لەسەر نییە خزمەتی کەس بکات ئەگەر لە پاڵنەری میھرەبانییەوە نەبێت. خۆشەویستی ئەرک نییە، دەشێت ئەرک خۆشەویستی بێت، چونکە خۆشەویستی جیھانێکە کە ئەرکی تێدا جێ دەبێتەوە، بەڵام ئەرک شتێکی بچووکە و مەزنێتیی خۆشەویستیی تێدا جێ نابێتەوە. ئەم بیرۆکەیەی ئەو باوک و دایکانە دەبێتە گەورەترین ڕێگر لەبەردەم منداڵەکانیاندا. سەیرترەکە ئەوەیە کە ھەندێک لەو باوک و دایکانەی ئەم جۆرە بیرکردنەوەیەیان ھەیە بووشن بە دوژمنی منداڵەکانیان و لێیان دەدەن و شکۆیان دەشکێنن، کەچی ھەر داوای خزمەتیشیان لێ دەکەن! ئەم بیرۆکە بیرلێنەکراوەیەی کە منداڵ دەھێنرێتە دونیاوە بۆ ئەوەی ببن بە کۆیلەی خێویان، یەکێکی ترە لەو ھۆکارانەی مرۆڤی ئەمڕۆی ناچار کردووە لە دوێنێدا بژین و چێژ لە میھرەبانی و خۆشەویستیی خۆیان وەرنەگرن.

تۆ تەنھا ئێستات نیت؛ ئێستات، ھەر وەک دوێنێت، تەنھا وێنەیەکی ئەلبوومی ھەمیشەیی تۆیە، بۆیە ئەلبوومی ھەمیشەیی خۆت تەنھا بە وێنەیەکی ئێستات سەودا مەکە و تەنھا بە ئێستات مەینەخشێنە، جێی نەخشاندن بۆ ڕۆژی تریشت بھێڵەوە. ڕەنگە ڕۆژێک بێت گاڵتەت بەم خەمۆکییەی ئەمڕۆت بێت، ئەو ڕۆژەش دێت ئەگەر ئاھۆبیت بە گەڕ بخەیتەوە و چیتر نەھێڵیت ڕووداوەکانی چواردەورت و لەشت و ناوبانگت و وێنەکەت و دوێنێت ڕکێفی ئاھۆبیت بکەن. ھەر لەسەر ھەمان پێڕەو، تۆ تەنھا سبەینێشت نیت، سبەینێ بۆ سبەینێ لێبگەڕێ، دوێنێش بۆ دوێنێ؛ منداڵەکانت بۆ خۆیان و باوانیشت بۆ خۆیان. ئەگەر وەھا خۆت بکەیتە کۆیلەی کات و ڕووداوە بێپایانەکانی کات، ئەوا کات بەم جۆرە دەبێتە کۆتێک بە پێتەوە، تا درێژتر ببێتەوە ترسناکتر دەبێت و زیاترت دەبەستێتەوە و زنجیرت دەکات، بۆیە بە سەریدا زاڵ بە، چیتر مەھێڵە زنجیری کات پێتەوە درێژتر ببێتەوە، چونکە دواتر زیاترت پێویست دەبێت بۆ خۆدەربازکردن.

خۆبوونت و زانینت بەوەی کە خۆتیت، یەکێکە لە مەزنترین چێژەکانی ژیان، بەڵام خۆبوونت ئەوەش ناگەیەنێت کە بە زۆر وا لە خۆت بکەیت ھەموو ئەو شتانە بیت کە باووباپیرانت و کەسوکارت نین. چونکە ئەگەرچی ئێمە زۆر نەریت و خووی خراپمان لە نەوەکانی ڕابردووەوە بۆ گوازراوەتەوە، بەڵام ھەموو یەکێک لەم نەریت و خووانە زیانبەخش و خراپ نین، بۆ نموونە میھرەبانی نەریتێکی خراپ نییە، ھاوسۆزی نەریتێکی خراپ نییە، خۆشەویستیی نیشتمان، ئەگەر بۆشت نەگوازرابێتەوە ھەر نەریتێکی خراپ نییە. بۆیە با خۆبوونت نەبێتە ھۆیەک کە نەریتە باشەکانی ڕابردووش بسڕێتەوە: ئەوان میھرەبان بن و تۆ بکوژ بیت بەو پاساوەی دەتەوێت خۆت بیت و وەک ئەوانی تر نەبیت؛ ئەوان نیشتمانیان خۆش بوێت و تۆ ڕقت لە نیشتمان بێت بەو پاساوەی دەتەوێت بیسەلمێنیت تۆ ئەوانی تر نیت؛ نەخێر ئەم جۆرە ڕەتکردنەوەیە باش نییە. لەگەڵ ئەوەی کە خۆبوونت شتێکی چاکە، بەڵام ھەندێک شت ھەن شایستەن لەگەڵ چواردەورەکەتدا بەشیان بکەیت، خۆشەویستیی نیشتمان و دەوڵەتەکەت و ھەوڵدان بۆ سەربەرزکردنی لە نێو نیشتمان و دەوڵەتەکانی تردا یەکێکە لە باشترین کارەکان. لە کاتێکدا زۆربەی خەڵکی جیھان نیشتمان و دەوڵەتیان ھەیە و تۆ دەوڵەتت نییە و سەروەری خاکی خۆت نیت، ئەگەرچی ئێستانان ھەندێک کەس بە پاساوی جۆراوجۆر دەیانەوێت بیرۆکەی نیشتمانەکەشت لە مێشک دەربھێنن، ئەمە یەکێکە لە نەریت و خوو و کارە خراپەکان. ئەو کەسانەی بیرۆکەی نیشتمان و دەوڵەت ڕەت دەکەنەوە خۆیان لەسەر نیشتمانی دەوڵەتێکی تر دانیشتوون و ئەو قسانە دەکەن، ئەگەر پێویست ناکات نیشتمان و دەوڵەت ھەبێت، کەواتە با نیشتمان و دەوڵەتەکانی تر، کە ھەیانە، پێشمان بکەون و کۆتایی بە دەوڵەتەکانیان بھێنن. بەڵام لە ڕاستیدا ھەر ئەو دەوڵەتانەی ئەوان لەسەری دانیشتوون کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر بێشکۆیی من و تۆی لە نیشتمان و دەوڵەت بێبەریکراو ھەیە. بۆیە لێرەدا شیاو نییە بڵێیت من خۆمم و نامەوێت لە ئەوانی تر بچم، نیشتمان و دەوڵەتمان ناوێت! نیشتمانت خۆش بوێت، ھاونیشتمانییانت خۆش بوێت و با ئەم خۆشەویستییە ببێتە خاڵێکی ھاوبەش کە تۆ و ئەوانی دی کۆ بکاتەوە. ئەگەر بیرێکی بەسوودت بۆ نەتەوەکەت پێیە ببە بە ڕابەریان و لە پاڵ نەتەوەی خۆتدا بوەستە، ئەگەر بە لەشیش بۆت نەکرا بە ئاھۆبی لەگەڵ نەتەوەتدا بە. با ھەر یەکەمان بە تامێکی جیاوازی خۆشەویستی خزمەتی نیشتمان بکەین و ھەر کەسە و لە لای خۆیەوە خۆی چاک بکات نیشتمان چاک دەبێت، لەوێوە جیھانیش چاک دەبێت. جیھان تەنھا لەبەر ئەوە شوێنێکی ناخۆشە، چونکە ھەموو خەڵکان تەنھا ئەوانی تر چاک دەکەن و ئاگایان لە خۆیان نەماوە.

خوێنەر و گوێگری بەڕێزی ئەم چیرۆکە خەمناکە، لە ئێستادا گێڕانەوەی ماوەی ئەم چیرۆکە و ئەو وانانەی دەشێت فێرمان بکەن بە ھۆنوسی ماک دەسپێرمەوە و وەک گێڕەرەوەی سەرەکیی چیرۆکەکە لە خزمەتتان مەرەخەس دەبم، پێشتر ئەو چوو لەولاوە گریا و ئێستا تەواو ژیر بووەتەوە، ھۆنوسی دووەمیش سەیرە کە بێدەنگ دانیشتووە و تەماشامان دەکات، نازانم چۆنە نەکەوتووەتە دژایەتیمان. بۆیە من لای ئێوەم خۆش و گێڕانەوە بۆ ماک بە جێ دەھێڵم.

ھۆنوسی ماک کەوتەوە گێڕانەوە و وتی:

ھیچ لە بارەی بێپەروەردەیی حەمەڕەحمەوە ناڵێم، بەڵام با بێینەوە سەر گوتاری ئەو مێدیاچییەی لە سەرەتای ئەم چیرۆکەدا بانگەشەی ھێزی خودای دەکرد و یادگەی ئێمەیان بردەوە بۆ ئەو ساڵانەی ڕابردوو؛ ھەروەھا با بێینەوە سەر گوتاری ئەو نێرانەی کۆ ببوونەوە و بانگەشەی پاراستنی دین و کولتوور و پیرۆزییەکان و بەھا باڵاکان و شیرازەی خێزانیان دەکرد و دەیانوت «کولتووری کوردی جوانترین کولتوورە» و «خێزان بناغەی کۆمەڵگایە و ھێڵی سوورە و شوناسمانە» و دژەکانی خۆیانیان بەوە تۆمەتبار دەکرد کە «دەیانەوێت بێڕەوشتی بڵاو بکەنەوە و خێزانە جوانەکانمان لە ناو ببەن و تووشی سەرگەردانی و نامۆییمان بکەن». ھەندێک کەناڵی مێدیایی، بە تایبەتی مێدیای دینزاکان، بڵندگۆ بەم جۆرە وتانە دەدەن کە لە ڕاستیدا لە وتەی ڕاست و چاک دەچن و وا دەردەکەوێت کە ئەم قسانە لە بەرژەوەندیماندا بن و وتەی بەسوود بن، ئەگەر لێیان نەکۆڵینەوە و ھەر وا ڕووکەش وەریانبگرین! گەرچی مێژوو و ئەزموونێکی درێژ لە پشت ئەم وتانەوە وەستاوە، کە ئەم مێژووە درێژە ھەزاران قوتابخانەی بۆ بڵێرەوە جیاجیاکانی ئەم ھەمان وتانە کردووەتەوە و پەیامەکانیانی بۆیان کردووە بە وێردی سەر زوبانیان، تا گەیشتووە بەوەی بڵێرەوەکانی ئەم دروشمە زلانە کۆمەڵێک وتە دووبارە دەکەنەوە کە وا دیارە خۆیشیان نازانن واتایان چییە و دەیانەوێت لە ناکاو چاوسوورکردنەوە و خۆگیڤکردنەوە و گردبوونەوە و نەڕاندن و تووڕەبوون واتایەک بدات بە وتە ھەڵە و بێواتا و زیانبەخش و بێسەرەوبەرەکانیان، واتە وا دیارە ئەم بڵێرەوانە باوەڕیان بە ھاوکێشەیەک ھەیە کە دەڵێت:

وتەی ھەڵە و بێواتا و بێسوود + خۆگیڤکردنەوە و گەرمبوون و نەڕەنەڕ

= وتەی ڕاست و واتادار و بەسوود

لێرە بە دواوە بۆ ئاسانکاریی گەیاندنی پەیامەکەم، بڵێرەوەی ئەم پەیامانە ناو دەنێم: زلبەھاییەکان، لەبەرئەوەی بەھاکانیان ئێجگار زۆروبۆر و زل و قەبەن کە ھەموو بۆشاییەکانی ژیانمانیان داگیر کردووە و مرۆڤ وای لێ ھاتووە ناتوانێت بجووڵێتەوە، ھەر چۆنێک بجووڵێیتەوە بەھایەکی زل و قەبە و باڵا دەخەیتە خوارەوە و دەشکێنیت.

من پێم وایە کەمینەیەک لە ڕابەرەکانی ئەم زلبەھاییانەی ئەم وتانە بە شوێنکەوتەکانیان دەڵێنەوە و دەڵێنەوە نیازی خراپیان ھەبێت و بە زانیاری و وتەی ھەڵە و چەواشە بیانەوێت ترسی خەڵک بە دەست بھێنن تا خەڵکی ترساو و چەواشەکراو ئاراستە بکەن بۆ ھەڵگرتنی ئەو بیروبۆچوونەی خۆیان دەیانەوێت و کوردستان بۆ ھەمیشە بکەن بە کلکی سەرشۆڕ و بەزۆرپێوەلکاوی ئەو دەوڵەتە سەرکوتکەرانەی دژی دەوڵەتی کوردستان و سەربەخۆیی و سەربەرزیی کوردانن. بەڵام پێشم وایە زۆرینەی ئەوانەی وتەکان دەڵێنەوە و دەڵێنەوە دڵسۆزی پاڵنەریان بێت و وا تێگەیشتبن کە وتەکانیان ڕاستن، بەڵام نەچووبنە بنج و بناوانی ھەڵەی گوتارەکانیانەوە و ڕابەرەکانیان ترسەکانیانی بە کار ھێنابێت. ھەر شتی لەو جۆرەش ڕوو دەدات کاتێک پەیام و وتەی سوواوی خەڵکانێکی تر لە کۆڵ دەنێیت و دووبارە و سەدبارەیان دەکەیتەوە. بەڵێ، لە ڕاستیدا پەیامەکە ھی ئەم بڵێرەوانە نییە و پەیامەکە لە کۆڵیان نراوە و خۆیشیان نازانن داکۆکی لە چی دەکەن، داکۆکی لە وێنەیەکی نەخشێنراوی ئاکار دەکەن لەسەر ھەورێک، ئەم وێنەی سەر ھەورەیان لا بووەتە ئاکاری ڕاستینە، بە وتەی پەڕتووکانێک، کە زۆرینەشیان نەیانخوێندوونەتەوە گەرم بوون.

یەکەم ھەڵەی گوتاری ئەم زلبەھاییە بەڕێزانە ئەوەیە کە پێیان وایە «کۆمەڵگای کوردی» واتە ئەوان و ھەر کەسێک ئەوان بە دڵیان نەبوو واتە لە «کۆمەڵگای کوردی»دا نییە، واتە خۆیان کردووە بە خاوەنی کۆمەڵگا و پێیان وایە دەبێت ئەو خەڵکانەی لە ھەمان سنووری بە زۆر و ستەم کێشراوی جوگرافیای نزیک ئەوان دەژین، ڕێکاوڕێک ھەڵگری ئەو وێنەی سەر ھەورە بن کە بە ئاکار بە زلبەھاییەکان فرۆشراوە و ئەوانیش بە ئێمەی دەفرۆشنەوە. پێیان وایە ئەوان ماکی کوردێتین و ھەر کەسێک وەک ئەوان بیری نەکردەوە ئیتر لە کوردبوون دەرچووە و چووەتە دەرەوە و بە «ئێمە»ەکەی ئەوان نامۆیە، کە لای ئەوان «ئێمە» و «کوردستان» و «ڕاستی» و تەنانەت «جیھان»یش یەک شتن! واتە کاتێک دەڵێن ئێمە مەبەستیان کوردستانیشە، مەبەستیان ھەموو ڕاستێتییەکە و پێیان وایە ڕاستیی ڕەھان، پێشیان وایە ھەموو جیھان ئەوانن و خۆر و مانگ و ھەموو گەردوون و گەردوونەکانی تریش، ئەگەر ھەبن، بە دەوری ئەواندا دەسووڕێنەوە! ئەمە یەکەم ھەڵەیانە، ئەو کەسانە باشترە ئەم تاپۆ خەیاڵییەی کۆمەڵگای کوردی لەسەر خۆیان لابدەن، چونکە ئەوانەشی وەک ئەوان بیر ناکەنەوە و لەسەر باوەڕەکەی ئەوان نین ھەر کوردن و لە کۆمەڵگاکەدان و کۆمەڵگاکە چەنێک ھی ئەم زلبەھاییانەیە، ئەوەندەش ھی ئەوانی ترە. ھەر لێرەشەوە کاتێک دەڵێن: «دەبێت دینمان بپارێزین»، کەس نەیوتووە دینی خۆت مەپارێزە، دینی خۆت بپارێزە و خەریکی پەرستشی خۆت بە، بەڵام دینی تۆ دینی ھەموو خەڵک نییە و بۆت نییە بە زۆر دینی خۆت بەسەر ئەوانی تردا بسەپێنیت، وەک چۆن نابێت ئەوانی تریش دین و باوەڕی خۆیان بەسەر تۆدا بسەپێنن. تۆ خەمی خۆت بخۆ و دەست وەرمەدە ژیانی ئەوانی ترەوە و بژی و لێبگەڕێ خەڵکی تریش بژین.

ئینجا ئێستا پێویستە لە وشەی «کولتوور» تێبگەین، تا بزانین زلبەھاییەکان مەبەستیان لە وشەی «کولتوور» چییە کە زووزوو لە نێو ھەموو ڕستەیەکی دروشماوییاندا دەیھاونە نێو بیستنی خەڵکانەوە. وشەی کولتوور لە چاوگی کۆلێرێی زمانی لاتینییەوە چووەتە ئینگلی و زۆرێک لە زمانەکانی تری ئەوروپاوە، ئێمەش لە ئینگلییەکە، یان لە ھی زمانەکانی تری ئەوروپامان خواستووە، یان لە عەرەبییەکەیمان خواستووە، کە لای ئەوان ثەقافەیە، کولتوور ڕاستەوخۆ بە واتای کێڵان و چاککردن و برەودان و پەرەپێدان و چاندنی زەوی دێت؛ کۆلێرە لاتینییەکە و کێلانە کوردییەکە وا دیارە ھاوبنج بن و لە ھەمان وشەوە پەرەیان سەندبێت. واتە کولتوور لە بنەچەدا وشەیەکی کشتوکاڵییە. لە کوردیدا پێی دەڵێین چاند نەک کولتوور یان کلتوور یان کەلتوور یان کەڵچەر. چونکە ئەگەر شتەکەمان ھەبووایە، دیارە وشەیەکیشمان دەبوو بۆی، کە ھەمانە، بەڵام خودی بەکارھێنانی وشەی کولتوور لە بری چاند وامان بۆ دەردەخات کە ئەو کەسانەی ئەو وشەیە بە کار دەھێنن ئاگایان لەوە نییە کە وشەمان بۆی ھەیە و شتەکە خۆیشیمان ھەبووە و ھەیە. کەواتە چاند (کولتوور) خوازەییانە (مەجازییانە) بە واتای کێڵان و چاککردن و برەودان و پەرەپێدان و چاندنی مێشک و توانا و ڕەفتار و چێژ و ئەو شتانە دێت، واتە برەودان و باشترکردنە بە فێرکردن و ڕاھێنان.

ھەڵەیەکی زەقی زلبەھاییەکان ئەوەیە وشەی چاند (کە خۆیان بە کولتوور ناوی دەبەن) لەگەڵ وشەی نەریتدا بە ئاڵۆسکاوی لە بری یەک بە کار دەھێنن. واتە ھەندێک جار کە دەڵێن چاند مەبەستیان لە نەریتە. چاند و نەریت دوو شتی جیان. نەریت وشە کوردییەکەیە، بەڵام ھەندێک کەس وشە ئینگلییەکەی بۆ بە کار دەھێنن کە ترادیشنە، یان فەڕەنسییەکەی بۆ بە کار دەھێنن کە ترادیسیۆنە، یان عەرەبییەکەی بە کار دەھێنن کە تەقلیدە و کۆکەی تەقالیدە. من لە بری ھەموویان تەنھا کوردییەکە بە کار دەھێنم کە نەریتەکەیە. فەرھەنگی ئۆکسفۆرد بەم شێوەیە پێناسەی نەریت دەکات: «کردەی گواستنەوە یان ڕادەستکردنە، یان کرۆکی ئەوەیە کە لە یەکێکەوە بۆ یەکێکی تر یان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر ڕادەست کراوە؛ لەوانە: گواستنەوەی دەربڕین، باوەڕ، یاسا، خوو و ڕەفتار، یان شتی لەو شێوەیە، بە تایبەتی بە شێوەی زارەکی، یان تەنھا کردارەکییانە، نەک بە شێوەی نووسراو». چاند زیاتر سەروکاری لەگەڵ ھونەرەکاندا ھەیە، بەڵام نەریت زیاتر سەروکاری لەگەڵ دین و بڕوادا ھەیە؛ بەرھەمەکانی ئەحمەدی خانی و مەولا مستەفای بێسارانی و مستەفا بەگی کوردی و گۆران و شێرکۆ بێکەس و گۆرانییەکانی سەید عەلی ئەسغەر و حەسەن زیرەک و مەزھەری خالقی و تابلۆکانی سالار مەجید و ئیسماعیل خەیات دەچنە نێو چاندی کوردەوە، لە کاتێکدا ڕەشبەڵەک و سەردولکە و ھەرەوەزی لە دروێنە و ھەڵپەڕکێ و یادکردنەوەی نەورۆز و میھرەگان و یەڵدا و پۆشینی جلی کوردی و فەقیانە و یارییەکانی وەک ھەللووکێن و سێڕیسکێن و چاڵچاڵێن و چاوشارکێ و گەنمگرتیجۆبڕا و ئەوانە دەچنە نێو نەریتی کوردەوە. زۆربەی ھەرەزۆری نەریتی کۆمەڵگاکان لە یەک جودان، بۆ نموونە ئەوە نەریتی کۆمەڵە کەسێکە لە کوردستان کە لە کاتی مانگگیراندا تەپڵ لێدەدەن، گوایە مانگەکە بەو تەپڵە بەردەبێت، بەڵام لە نێو کۆمەڵگایەکی تردا لە کاتی مانگگیراندا مرۆڤ کراوە بە قوربانی و سەربڕراوە، چونکە پێیان وا بووە مانگگیران جۆرە سزایەکی خوداکانە بۆ سەریان و مانگ بە بەقوربانیکردنی مرۆڤێک بەردەبێت؛ بودیکا خانم، کە دایکی نووسەری ئەم دێڕانەیە، زۆر جار لە کاتی مانگگیراندا دەگری، چونکە پێی وایە مانگ لەو کاتەدا ئازاری ھەیە! لە کاتێکدا مانگ نە بە کوشتنی مرۆڤ بەردەبێت، نە بە تەپڵلێدان، نە ئازاریشی ھەیە تا بۆی بگریت! ئەوە نەریتە کە لە ژاپۆن شمشێر بە دوو دەست پێشکەش دەکرێت، بەڵام لە نێو کورددا چەقۆ یان مقەست دادەنرێت و ڕاستەوخۆ نادرێتە دەست کەسی بەرانبەر. ئەوە نەریتە لای عەرەبەکان دە کەس لە نێو یەک سینیدا بە دەست نان دەخۆن، لە کاتێکدا لە نێو کۆمەڵگایەکی تردا ھەر یەکە و قاپی خواردنی خۆی جیا دەکاتەوە. ئەوە نەریتە کە لە ماڵی زۆربەی زۆری موسوڵمانە کوردەکاندا بەیانیانی جەژنی ڕەمەزان و قوربان برنج و قەیسی لێدەنرێت، بەڵام لە ماڵی زۆرێک لە کوردە ناموسوڵمانەکان و تەنانەت ماڵی موسوڵمانی ھەندێک نەتەوەی تریشدا بەیانیان لەو جۆرە چێشتە ناخۆن. ئەوە نەریتە کە لە ژن بدەیت و کە پێت وا بوو گوێڕایەڵیی تۆی نێر ناکات بیکوژیت، لە کاتێکدا لە کۆمەڵگایەکی تردا وا ناکرێت. ئەوە نەریتە منداڵ بە زللە و شەق و دار و لێدان فێری شتانێک دەکرێت کە ھەرگیز لە ژیانیدا پێویستی پێیان نابێت و لە کۆمەڵگایەکی تردا منداڵ وا فێر ناکرێت.

چاندی کورد ھەمووی جوان و بەسوود و چێژبەخش و ڕۆشنبیرکەر نییە، بەڵکو بە دەیان پەڕتووکمان ھەن کە یان بۆمانیان وەرگێڕاوە، یان بەناوزاناکانمان بۆمانیان نووسیوە کە پڕن لە درۆ و چەواشەی مێژوویی و دەستکاریی مێژوو بە بەرژەوەندیی لایەنێک و پڕن لەو باسانەی چۆن ژن بکرێتە کۆیلەی ئاڵۆشەکانی نێری بڕوادار و چ جۆرێکی تڕ دەستنوێژ دەشکێنێت و چ جۆرێکی نایشکێنێت و ئەم جۆرە بەرە گەنیوانەی تر. ھەموو نەریتێکی کوردیش ھەر جوان نییە، دوژمنایەتی، ژنبەژن، ژنکوشتن، مارەبەجاش، لەژندان، شەڕەگەڕەک، خەتەنەی کچ، لەمنداڵدان، خۆکردن بە کەمئەندام تەنھا بۆ وەرگرتنی مووچەی سۆشیال و کارنەکردن، دەستڕێژی ناو ئاھەنگ، تەقەی خۆشی و ناخۆشی، خوێنبەخوێن، منداڵبازی، شکاندنی سیفۆنی تەوالێت، نەگرتنەوەی ئاو، خیانەتکردن لە نیشتمان و ھاونیشتمانییان و دەیان نەریتی تر ھیچیان جوان نین و شایستەی پاراستن نین و چیتر پێویست نییە ئەم پۆخڵەواتانە ببنە شوناسمان و لێمان بکرێن بە شوناس و پیرۆز بکرێن. نووسەرێکی کورد ھەیە ناوی نەوا موکرجییە، وتارێکی ھەیە بە ناوی لایکی برەودان و لەو وتارەدا لیستێکی درێژتری لەم نەریتە بۆگەنانە ڕیز کردووە، کە من لەوێوە ھەندێکم لێیان ھێنا، دەتوانن بچن بیبیستن یان بیخوێننەوە، بەڵام بەڕێزیان بە ھەڵە وشەی «کەلتوور»یان لە بری «نەریت» بە کار ھێناوە. نەریت بنەمایەکی بەھێزی نییە و تەنھا لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر ڕادەست دەکرێت و زۆربەی جار کەس پرسیار لە باش و خراپیی ئەم نەریتانە ناکات، کاتێکیش یەکێک دێت و دەیانخاتە ژێر پرسیارەوە، دەیانی وەک زلبەھاییەکان دێن و سەنگەری لێ دەگرن و بە پاساوی ئەوەی کە کەسی پرسیارکەر کۆمەڵگاکەیان تێکدەدات و شیرازەی خێزانە شکستخواردووەکانیان دادەڕمێنێت و ئەم جۆرە قسە پووچانە دژایەتیی دەکەن و نەریتە ناشیرینەکان دەپارێزن و دژایەتیی نەریتە جوانەکان دەکەن. وەک دەبینرێت، خەرمانی چاند کاری ئێجگار نایابی وەک مەم و زینی خانیی تێدایە، بەڵام پەڕتووکی زۆر بۆگەنی ھەندێک لە لایەنە زلبەھاییەکانیشی تێدایە کە پڕن لە درۆی شاخداری مێژوویی. خەرمانی نەریتیش کردەی ئێجگار نایابی وەک ھەڵپەڕکێ و نەورۆزی تێدایە، بەڵام ئەو نەریتە خراپانەشی تێدایە کە ھەندێکیانمان ڕیز کرد: لە نەریتماندا شکۆ و نیشتمانپەروەریی قازی محەممەدی تێدایە و سەرشۆڕی و خیانەتی جاشەکانیشی تێدایە؛ بلیمەتیی کۆچەر بیرکاری تێدایە و دەبەنگیی منیشی تێدایە کە ھەمیشە لە وانەی بیرکاریدا دەکەوتم.

بۆیە کاتێک چاند (کە زلبەھاییەکان پێی دەڵێن کولتوور)، لەگەڵ نەریتدا بە گشتی پیرۆز دەکرێن، واتە کۆی ھەموو ئەو بەرھەمانە و ئەو کردانە پیرۆز دەکرێن: ھەم ژنکوشتن پیرۆز دەکرێت، ھەم ژن و بارانی شێرکۆ بێکەس، ھەم داگیرکردنی موڵکی خەڵک پیرۆز دەکرێت، ھەم داگیرکردنی تاریکیی بەختیار عەلی. بۆیە لە لایەک ھەڵەی گوتاری زلبەھاییەکان لێرەدا ئەوەیە کە ئەوان بە ئاشکرا بژاری ئەو چاند و نەریتە ناکەن کە لە خەڵکیان پیرۆز کردووە، لە لایەکی تر کاتێک باس لە چاند یان نەریت دەکەن، خۆیان بە نھێنی و لەناو خۆیاندا ھەندێکیان لێ بژار کردووە و مەبەستیان ھەندێکە لەو نەریت و چاندانە، نەک ھەمووی. ئەگینا کاتێک دێن و بەرگری لە بڕوای خۆیان دەکەن و بڕوای دینی خۆیان بەسەر ھەموو کورددا گشتاندووە، خۆ بڕوا لە باوان و دایانەوە بۆ نەوەکان داچۆڕاوە و ڕاستەوڕاست دەچێتە ژێر پێناسەی نەریتەوە، واتە باوەڕی خەڵک نەریتە، ئەگەر ئەم نەریتە پیرۆزە و دەبوو نەگۆڕایە، کەواتە بۆچی کوردانتان ناچار کرد دەستبەرداری دینی باوان و دایانیان بن کە زەردەشتی بوو؟ زلبەھاییەکانمان نەدی بێن و بڵێن نابێت مرۆڤ دینی باوان و دایانی بگۆڕێت کاتێک باسی ھەر دینێکی تری جگە لە دینی خۆیان دەکەن. باوەڕھێنان بە حیزبێکی دەسەڵاتدار، یان بێدەسەڵات، ڕاستەوڕاست دەکەوێتە ژێر پێناسەی نەریتەوە؛ ئەی بۆچی زلبەھاییەکان نەھاتن و بڵێن نابێت کەس بڕوای بە حیزبەکان بگۆڕێت و داکۆکی بکەن لەسەر ھێشتنەوەی باوەڕی خەڵکان بە سەرکردەکانیان و حیزبەکانیان؟ خۆیان ڕۆژبەڕۆژ خەریکی باڵباڵێنن لە نێو حیزبەکانی خۆیاندا و بەم ڕۆژگارە نەریتەکانی خۆیان دەشکێنن و باوەڕ بە خۆیان لە دەست دەدەن و بچووکتر و بچووکتر دەبنەوە و یەکتر تەکفیر دەکەن، کەچی داوا لە ئێمە دەکەن نەریت بپارێزین! يَا أَيُّھا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ، ئەی ئەوانەی باوەڕتان ھێناوە، بۆچی ئەوە دەڵێن کە نایکەن؟ بەڵام ئەوە دەڵێن کە نایکەن، چونکە خودی ئەوەی بانگەشەی بۆ دەکەن و لە خەڵکی زل دەکەن بنەمایەکی فشەڵ و پووچی ھەیە. بەڵێ، نەریت بنەمایەکی فشەڵی ھەیە و زوو لە بەردەم گۆڕانکارییەکاندا چۆک دادەدات: ھەزاران ساڵ بوو نەبوونی تەلەفۆن یەکێک بوو لە نەریتەکانی کۆمەڵگای کوردی و تەنانەت ھی ھەموو جیھانیش، بەڵام ئەم نەریتە ھەزاران ساڵەییە لەبەردەم ھەبوونی تەلەفۆنی گەڕۆکدا، واتە مۆبایل، ملی کەچ کرد و ئێستانان بە دەگمەن کەسێک ھەیە ئەم تەلەفۆنە گەڕۆکەی پێ نەبێت. بەڵام زلبەھاییەکانمان نەدی بێن و بڵێن: نابێت تەلەفۆنی گەڕۆک ھەڵبگیرێت، چونکە لە کولتوور و نەریتی بەرز و جوانماندا نەبووە و پێغەمبەری نازدارمان تەلەفۆنی گەڕۆکی پێ نەبووە، بۆیە نابێت ئێمەش ھەڵیبگرین! نەبوونی تەلەفیزیۆن نەریت بوو، بەڵام نەریتەکە چۆکی دادا و ئێستا زۆربەی خەڵک تەلەفیزیۆنێکیان لە گیرفاندایە؛ زلبەھاییەکانمان نەدی بڵێن نابێت لەگەڵ خۆتاندا تەلەفیزیۆن ھەڵبگرن، چونکە دژی نەریتەکانمانە. بە ھەزاران ساڵ کۆمەڵگای کورد و عەرەب و ھەموو جیھانیش لە بەردەم ڤایرۆس و بەکتریایەکی نەبینراودا دەیانناڵاند و پۆلپۆل دەمردن و ھەر نەشیاندەزانی کە نەخۆشی و مردنەکانیان پەیوەندیی بە جۆرە تەنێکی بچووک بچووک بچووکەوە ھەیە کە بە چاوی ئاسایی نابینرێت و ئەم تەنە بە-چاوی-ئاسایی-نەبینراوە تەمەنی تەندروستیی درێژ درێژ درێژی مرۆڤان کورت کورت کورت دەکاتەوە و خەڵکی گەورە گەورە گەورەی تەنانەت وەک خودی پێغەمبەریش دەکوژێت. بەڵێ، ھەر ئەو ڤایرۆسەی ئێستانان زلبەھاییەکان وەک بەڵگەی دەسەڵاتی خودا پێناسەی دەکەن. کە لە سەد و حەفتا ساڵی ڕابردوودا زانست وردەوردە بەکتریا و ڤایرۆسی دۆزییەوە و دەرمانی لە دژیان دروست کرد، زلبەھاییەکانمان نەدی بێن و بڵێن: نابێت زانست لە دژی ناتەندروستیمان کار بکات و ئێمە بە عەشقەوە دەچین بەرەوپیری مەرگەوە لە کاتی بوونی شێرپەنجە و مایەسیری و شەکرە و کۆلێرا و خوێنەچۆڕێ و فشاری خوێن و سیل و باداری و فەرەنگی و ھەوبوون و ئاھۆ و ئاوڵەدا، چونکە دەرمانی دژەڤایرۆس و دژەبەکتریا لە نەریتماندا نییە. نەخێر و سەدان جار نەخێر، ئێستا زۆرێک لە زلبەھاییەکان خۆیان پزیشکن و خەستەخانەیان ھەیە و دینەکەیان بۆ فرۆشی خەستەخانەکەیان و خەستەخانەکەشیان بۆ کارنامەی حیزبە بەدینڕووکەشکراوەکانیان بە کار دەھێنن. ھا لە کوێن زلبەھاییەکان؟ کەی دژایەتیی ڤایرۆس لە نەریت و چاندی ئێوەدا ھەبووە؟ بۆ ناچنەوە سەر چارەوەرگرتن بە خوێندنی دم و ویردێک بەسەر خۆتاندا؟ زلبەھاییەکانمان نەدی لە کاتی نەبارینی باراندا بووکەبەبارانێ ھەڵدەن، ئێستانان ھەندێکیان وازیان لە بووکەبەبارانێ ھێناوە، کە ئەوە خۆی دژایەتیی نەریتی باوان و دایانمانە، ھەندێکی تریان کە نەریتی دینیی داگیرکەرەکەیانیان وەرگرتووە، کە ئەمەش ھەر ھەڵگەڕانەوەیە لە نەریتی باوان و دایانیان، دەچن نوێژەبەبارانێ دەکەن، لە کاتێکدا نە نوێژەبەبارانێ و نە بووکەبەبارانێ باران نابارێنن! ھونەر و موزیک و گۆرانییەکانمان ڕاستەوڕاست دەچنە ژێر چەتری چاندی کوردەوە، بەڵام ڕۆژ نییە زۆرێک لە زلبەھاییەکان گاڵتە بە ھونەر و وێژەمان نەکەن و ھەوڵ بۆ قەدەغەکردنی نەدەن. ئەی کوان بۆ بەرگری لە چاندە جوانەکەتان؟ یان خۆتان گوتەنی کولتوورە جوانەکەتان؟ بانگەشەی دادپەروەربوون دەچێتە ژێر چەتری نەریتەوە، کەچی کە دێتە سەر مافی خانمان زلبەھاییەکان ھەموو یەکدەنگ دژی ھەموو سەروەری و سەربەخۆیی و مافێکی ڕەوای خانمانن و تا ئێستاش وەک نەریتە بۆگەنەکەی کۆنیان ژن وەک موڵکی تایبەتی نێر تەماشا دەکەن. کوان بۆ دادپەروەری بۆ خانمان؟ یان مەبەستتان لە دادپەروەری تەنھا بۆ ئەو نێرانەیە کە وەک خۆتان بیر ناکەنەوە؟

ھەموو نەریتەکان، ھەموو بەرەکانی چاند جوان و باش و سوودبەخش نین. زلبەھاییەکان خۆیشیان لەگەڵ ئەمەدا کۆکن، بەڵام بە ئاشکرا نایدرکێنن و وشەکان بۆ چەواشەکردنی خەڵک بە کار دەھێنن، دەیانەوێت بە وشەی قەبە و زل خەڵکی ساویلکە بترسێنن و ھەڵبخڵەتێنن و لەژێر دەستەواژەی بەھای باڵا و چەتری چاندی بەزۆرپیرۆزکراودا ڕەوایەتی بدەن بە ژنکوشتن و لاقەکردن و لێدان و شکۆشکاندن و ھێشتنەوەی دەسەڵات و زاڵێتیی داگیرکەری کورد بەسەر کورد و سەپاندنی دین و ھەموو جۆرە تاوانێکی تر. پیرۆزکردنی ھەموو نەریتەکان و ھەموو چاند پێکەوە وا دەکات ستەم و بەدکاری و کارە خراپەکانی ناویشیان برەویان پێ بدرێت. بۆیە دەستی ئەو کەسانە خۆش بێت کە نەریتی بەد بنکۆڵ دەکەن، کە چاندی سەپێنراوی داگیرکەرانمان بنبڕ دەکەن و بژاری ئەم چاند و نەریتانە دەکەن و ئەوانە فڕێ دەدەن کە لەگەڵ کۆمەڵگای ئەمڕۆ و ژیانی ئەمڕۆی جیھانماندا ناگونجێن و ڕێ لە ھەنگاونانمان دەگرن بەرەو ئایندەیەکی پڕ لە شکۆ و سەروەری. دەستی ئەوانەش خۆش نەبێت کە دژی ھەموو نەریت و چاندێک دەوەستنەوە کە لەگەڵ کۆمەڵگای داگیرکەرەکانی ھەزاران ساڵ بەر لە ئێستاماندا ناگونجێن.

کاتێکیش دەڵێن: «کولتووری کوردی موسوڵمان جوانترین کولتوورە»، دەبێت لەوە تێبگەین ١. لەو ڕستەیەدا وشەی کولتوورەکە بە ھەڵە بە کار ھاتووە؛ وەک خرایە ڕوو: نە ھەموو چاندەکە، نە ھەموو نەریتەکە جوان و باش و بەسوود نین، تەنانەت ھەندێکیان زیانبەخشیشن؛ ٢. کە دەڵێت: «کوردی موسوڵمان» دەبێت ئەوە بزانین کە سەدان ھەزار کوردی ناموسوڵمان ھەن و کوردیشن، ئیسلامییە سیاسییەکان بۆیان نییە کوردبوون تەنھا لەسەر خۆیان تاپۆ بکەن، ئەمە جگە لەوەی لەناو موسوڵمانەکانیشدا سەدان تاقمی جیاجیا ھەن و ھەموویان نەریت و چاندی یەکتریان پێ پەسەند نییە و ھەندێکیان ئەوانی تریان پێ کافرە، بۆیە کە دەڵێت: «موسوڵمان»، مەبەستی کام جۆرەی موسوڵمانە؟ سوننەکان؟ شیعەکان؟ سۆفییەکان؟ قورئانییەکان؟ شیعەی دوانزە ئیمامی؟ عەلەوی؟ زەیدی؟ ئیسماعیلی؟ جەعفەری؟ نزاری؟ سوننەی شافیعی؟ حەنەفی؟ سەلەفی؟ سەلەفیی جیھادی؟ حەنبەلی؟ مالیکی؟ سۆفیی نەقشبەندی؟ قادری؟ موسوڵمانی نەریتیی کوردی وەک نەنک و باپیرانمان؟ کامەیانە ڕێک کولتوورەکەی زۆر جوانە؟ باشتر وایە کە لەناو خۆیاندا ڕێک کەوتن، ئەو کات بڕۆن بە خەڵکانی تر بڵێن؛ ٣. کە دەوترێت «جوانترین کولتوورە» بە چ پێوەرێک و لە دیدی کێوە جوانترینە؟ لە دیدی سەربڕێکەوە سەربڕین جوانترین نەریتە، لە دیدی من و ھۆنوسی سێیەمەوە سەربڕین یەکێکە لە گەورەترین تاوانەکان و قێزەونە و دەبێت سزای گەورەی لەسەر بێت؛ ٤. دەبێت خوێنەر و بیسەر بزانن جوانی شتێکی ڕێژەییە و لە دیدی یەکێکەوە بۆ یەکێکی تر دەگۆڕێت، ئەوەی لای کەسێک جوانە، لای یەکێکی تر جوان نییە؛ «جوانترین کولتوور»ی لای یەکێک، «جوانترین کولتوور»ی لای ئەوی دی نییە، ڕەنگە لای ئەو کەسەی تر قێزەونیش بێت؛ ٥. دیسان، کە دەوترێت «جوانترین کولتوورە»، ئەمە لەگەڵ چاندی کوێی تردا بەراورد کراوە و دەرکەوتووە «جوانترین»یانە؟ لەگەڵ چاندی ھیندستان و ژاپۆن و ڕوسیا و مەکسیک و ئەرژەنتین و ئوستورالیا و چین و کۆی ھەموو کۆمەڵگاکانی تردا بەراورد کراوە ئینجا گەیشتوون بەم دەرئەنجامە؟ یان تەنھا قسەیەکی گیرفانە و ھەر وا فڕێ دراوە؟ بۆیە ئەو ڕستەیەی دەڵێت: «کولتووری کوردی موسوڵمان جوانترین کولتوورە» ڕاست نییە و قسەیەکی ھەڵەیە. کوۆد ئێرات دێمۆنستراندوم.

ھۆنوسی دووەم پرسی: «ئێ وا چاندەکەش جوان نەبوو، بەڵام خۆ ناکرێت ھەر کەسێک ھەڵبستێت و دەست بۆ پیرۆزییەکان ببات، من پێم وایە لەمەدا ئەوان ڕاستن. بۆ ئەمەیان چی دەڵێیت؟» ھۆنوسی ماک پرسی: «کام پیرۆزی؟» ھۆنوسی دووەم وتی: «کام پیرۆزی چییە؟ ھەموو پیرۆزییەکان». ھۆنوسی ماک وتی: «ئەو قسەیە ھەڵەیە». ھۆنوسی دووەم وتی: «نا، چۆن ھەڵەیە؟ زۆر ئاسانە تێی بگەیت، دەست بۆ پیرۆزییەکان مەبەن و ھەمووان بە ئاشتی دەژین، ئەمە بۆ ھەڵەیە؟» ھۆنوسی ماک وتی: «ئەو قسەیە ھەڵەیە، لەبەرئەوەی لەسەر بنەمای گریمانەیەک کراوە کە مرۆڤەکان ھەموویان وەکو قتووی پیپسی وەکو یەکن و وێنەی لەبەرگیراوەی یەکن و ھەموویان لەناو سندوقدا دانراون و ئاوھا لە کۆمپانیایەکەوە دەرکراون، ھەمان باڵا و ھەمان ڕەنگ و ھەمان ڕووکەشیان ھەیە، ھەمان ماددەیان تێدایە و ھەمان دین و ھەمان بڕوا و ھەمان زمان و ھەمان پیرۆزییان ھەیە. ئەم گریمانەیە ھە-ڵە-یە، چونکە ئەگەرچی مرۆڤان بە گشتی زۆر خاڵی ھاوبەشیان ھەیە، چ لە ڕووکەش و چ لە ناخدا، بەڵام ھەم لە ڕووکەشدا جیاوازیی زۆر و بەرچاویان ھەیە، ھەم لە ناخیشدا جیاوازیی زۆر و بەرچاویان ھەیە: بە ئاقاری مێژووی جیادا تێپەڕیون، لە توانای لەش و بیرکردنەوەدا جیان، ئازارەکانیان جیان، خەمەکانیان جیان، شادییەکانیان جیان، بڕواکانیان جیان و پیرۆزییەکانیشیان جیان. ھەموو ئەوەی بۆ مام بەکر پیرۆزن بۆ مام پەترۆس پیرۆز نین، بە پێچەوانەشەوە ھەموو ئەوەی بۆ مام پەترۆس پیرۆزن بۆ مام بەکر پیرۆز نین. لە دونیای کۆندا کە خەڵکان لە دێیەکی بچکۆلەدا ژیاون کەمێک ڕێی تێ چووە کە دێکە پاکتاو بکەن و تەنھا لایەنێکیانی تێدا بژین، بەڵام لە دونیای ئەمڕۆدا کە دونیا گەورەتر بووە و بەریەککەوتن زیاتر بووە و تا بێت زیاتریش دەبێت، پیرۆزییەکان لە یەک دەدەن و شۆرت دەکەن». ھۆنوسی دووەم وتی: «من وتم پیرۆزییەکان، واتە ھی ھەمووان، با پیرۆزیی ھەمووان ڕەچاو بکرێت و دەستیان بۆ نەبرێت». ھۆنوسی ماک وتی: «موسوڵمانێک کە ڕۆژانە پێنج جار ھاوار دەکات: ھیچ خودایەک نییە جگە لە ئەڵڵا، خودی ئەم دەربڕینە دەستبردنە بۆ پیرۆزییەکانی کاسۆلیکێک، لای کاسۆلیک عیساش خودایە و گیانی پیرۆزیش خودایە و باوکی ئاسمانیش ھەر خودایە. ھەردوو لاشیان دەستیان بۆ پیرۆزییەکانی زەردەشتییەکان بردووە کە ئەمیان دەڵێت ئەڵڵا خودایە و ئەوی تریان دەڵێت باوک و کوڕ و گیانی پیرۆز خودان، چونکە لای زەردەشتی ئاھورا مەزدا خودایە، زەردەشتی دەستی بۆ پیرۆزیی ھەردوو لایان بردووە کە پێی وایە ئاھورا مەزدا خودایە. بۆیە دانووی ھەموو پیرۆزییەکان پێکەوە ناکوڵێت و ناخرێنە یەک قتووەوە، چونکە پیرۆزییەکان خۆیان یەکتر پووچەڵ دەکەنەوە و دەست بۆ یەکتر دەبەن. بۆیە کە دەوترێت نابێت دەست بۆ پیرۆزییەکان ببرێت، دەبێت بپرسیت: کام پیرۆزی؟ پیرۆزیی کێ؟ ئینجا بۆچی؟ بە گوێرەی ئەو لایەن و کەسەی وەڵامیشت دەداتەوە وەڵامی جیاواز و دژبەیەکت دەست دەکەوێت، ھەر لەناو موسوڵماناندا ھەموو پیرۆزییەکانی سوننە و شیعە ھەمان پیرۆزی نین، ھەندێک لە پیرۆزییەکانیان دژ بە یەکتر دەوەستنەوە و شەڕی گەورەیان لێ دەکەوێتەوە و بە درێژایی مێژووش ئەم جیاوازیی پیرۆزییانە شەڕی گەورەیان لێ کەوتووەتەوە؛ ھەموو پیرۆزییەکانی سوننە و سۆفی ھەمان پیرۆزی نین، ھەندێک لە پیرۆزییەکانیان دژ بە یەکتر دەوەستنەوە و شەڕی گەورەیان لێ دەکەوێتەوە و کار بەوە دەگات کەسێکی وەکو حەللاجی لەسەر بکوژرێت؛ ھەر ئاوھاش بۆ جیاوازیی پیرۆزییەکانی قورئانییەکان و سەلەفییەکان و لق و لقۆچکەکانی تری ھەمان دین، چ جای ئەوەی بگات بە پیرۆزیی ھەموویان لە بەرانبەر پیرۆزیی مەسیحییەکدا، کە پیرۆزییەکانی لقە جیاوازەکانی مەسیحییەکانیش ھەندێکیان دژ بە یەکتر دەوەستنەوە. بۆیە وەڵامەکان بە گوێرەی ئەو کەسەی وەڵام دەداتەوە جیاواز و دژبەیەک دەبن، چونکە خودی پیرۆزییەکان خۆیان دژ بە یەکن. ئەوە ھەر باسی ئێزدی و کاکەیی و زەردەشتی و جوو و سابیئەی مەندائییەکان ھەر ناکەین، باسی ئەو ھەزاران بوودییانەش ناکەین کە لە ئێستادا لە کوردستان دەژین و کار دەکەن». ھۆنوسی دووەم وتی: «ئێ با ھەمووان بچنە سەر یەک دین»، ھۆنوسی ماک وتی: «ئەی سێ ھەزار و پێنج سەد ساڵە مرۆڤایەتی خەریکی چییە و بەردەوام شکست دەھێنێت؟ جووەکان دەیانویست ھەموو دونیا بکەن بە جوو و خۆیان لقی جیایان لێ بووەوە و بوون بە یەھودا و ئیسرائیل؛ مەسیحییەکان دەیانویست ھەموو دونیا بکەن بە مەسیحی و خۆیان لقی جیایان لێ بووەوە و بوون بە ئۆرتۆدۆکس و کاسۆلیک و پڕۆتستانت و دونیایەک لقی تر؛ ئیسلامەکان دەیانویست ھەموو دونیا بکەن بە ئیسلام و خۆیان لقی جیایان لێ بووەوە و بوون بە شیعە و سوننە و سۆفی و دونیایەک لق و لقۆچکەی تر؛ شیوعییەکان دەیانویست ھەموو دونیا بکەن بە شیوعی و خۆیان لقی جیایان لێ بووەوە و بوون بە چین و کۆریای باکوور و سۆڤێت و سۆڤێتیش بوو بە ڕوسیا و ئۆکرانیا و بیلاڕوسیا و ئوزبەکستان و کازاخستان و چەند وڵاتێکی تر. جا دوای سێ ھەزار و پێنج سەد ساڵ ھێشتا وانەیەکمان وەرنەگرتووە و ھێشتا دەمانەوێت درێژە بەم سووڕانەوەی ناو جغزە داخراوە بدەین. ئەوە ھیچ ھەرگیز ھەموو دونیا نابێتە یەک دین، ئەگەر بشبێتە یەک دین، ھەزار لقی جیاوازی لێ دەبێتەوە و ئەمە خەونی ئەرخەوانییە، بەڵام گریمان ھەموومان بەمە قایل بووین کە ببینە یەک دین، ئەو دینە کامە بێت؟ تۆ ئامادەیت ببیت بە بوودی؟ بە زەردەشتی؟ بە مەسیحی؟» ھۆنوسی دووەم وتی: «بۆ ھەمووان نەبنە موسوڵمان وەک دواھەمین دین؟» ھۆنوسی ماک وتی: «ئیسلام دواھەمین دین نییە، مۆرمۆنییەکان دواھەمین دینن و تا ئێستاش پێغەمبەریان ھەیە، دەبیتە مۆرمۆنی وەک دواھەمین دین؟» ھۆنوسی دووەم وتی: «نەخێر، چونکە بە مۆرمۆنی نەژیاوم» ھۆنوسی ماک وتی: «ئێ دە مۆرمۆنییەکیش وەک بەڕێزت بە موسوڵمانی نەژیاوە! بۆچی ناتوانیت ئەوەی بۆ خۆت بە ڕاستی دەزانیت بۆ خەڵکی تریش بە ڕاستی بزانیت؟» ھۆنوسی دووەم وتی: «لەبەرئەوەی تازە ئەم ناوچەیە بوون بە موسوڵمان، باشترە ھەر بە موسوڵمانی بمێننەوە»، ھۆنوسی ماک وتی: «باسی ئەوە ناکەم کە ئەو زۆرینە موسوڵمانەی تۆ ئاماژەیان پێ دەدەیت لەناو خۆیاندا زۆربەیان یەکتریان پێ کافرە؛ باسی ئەوەش ناکەم کە لە ڕاستیدا زۆرێکی ئەم ناوچەیە موسوڵمان نین و ناوێرن بڕوای خۆیان دەرببڕن لە ترسی ھەڕەشە و کوشت و کوشتار؛ بەڵام ھەر قسەکەت پەسەند دەکەم، گریمان ھەموو بوونە موسوڵمان، دەبنە سوننە یان شیعە یان سۆفی؟ کام جۆرەی سوننە؟ کام جۆرەی شیعە؟ کام جۆرەی سۆفی؟ پاشان گریمان ھەمووان چوونە سەر یەک پەیڕەو، ئایا ئەمە دژی ئەو بانگەشەیەی پێشوو ناوەستێتەوە کە زلبەھاییەکان دەڵێن: دەبێت چاند و نەریتمان بپارێزین؟ کە تۆ دینی خۆتت گۆڕی نەریتی خۆت دەگۆڕیت و چیتر نایپارێزیت. دەبینیت، ناتوانیت لە یەک کاتدا پارووەکە بشخۆیت و لە بەردەمیشتدا بێت، یان دەبێت پارووەکە لە بەردەمتدا بێت، یان دەبێت خواردبێتت. واتە بەوەی ھەمووان بخەینە سەر دینێک و لەو دینەشدا بیانخەینە سەر ھەمان پەیڕەو، ئێمە خۆمان دەکەوینە ئەو تاوانەی کە زلبەھاییەکان بانگەشەی بۆ دەکەن کە ھەم دەست بۆ ھەندێک پیرۆزیی ئەوانی دی دەبەین لە پێناو سەپاندنی پیرۆزییەکانی خۆماندا، ھەم دەبینە ھۆی ئەوەی زۆرێک لە خەڵکان نەریتی باوان و دایانیان بسڕنەوە و نەیھێڵن. گریمان واشمان کرد، بۆچی وا بکەین؟ دیسان و دیسان، چی وا دەکات یەکێک لە پیرۆزییەکان لە پیرۆزییەکانی ئەوانی تر پیرۆزتر بێت؟ بۆچی پیرۆزییەکانی بوودییەک لە پیرۆزییەکانی تۆ پیرۆزتر بکرێن و بۆچی ئەوانەی تۆ لەوانەی ئەو پیرۆزتر بکرێن؟ مەگەر ھەردوو لاتان ھەڵگری نەریتی باوان و دایانتان نین؟ دەبینیت؟ پیرۆزییەکان یەک شت نین و مرۆڤان ھەموو ڕێک نەکەوتوون لەسەر ئەوەی چی پیرۆزە و چی پیرۆز نییە. کێشەکەش ئەوەیە کاتێک پیرۆزیی ھەمووان پێکەوە پیرۆز بکرێن، کەواتە نابێت کەس قسە بکات، چونکە ھەرچۆنێک قسە بکەیت دژی پیرۆزیی کەسێکی تر دەوەستیتەوە. بۆیە ئەگەر ئەو قسەیە جێبەجێ بکرێت کە دەست بۆ پیرۆزییەکان نەبرێت، دەبێت ھەموو دینەکان پێکەوە بێدەنگ بن و ھەڵبوەشێنرێنەوە، چونکە ڕۆژ نییە دینەکان لە فێرکارییەکانیاندا دژی پیرۆزییەکانی ئەوانی دی نەدوێن! سەیرە، سەیرە و ھەزار جار سەیرە کە ئەم دروشمە ھی دینییەکان و ھەندێک لەو لایەنە زلبەھاییانەیە کە پشیپشیی درۆیینە دەکەن بۆ دینییەکان و دروشمەکە ھی بێدین و بێخوداکان نییە! دەبوو ھی بێخوداکان بووایە ئەم دروشمە، ئەم دروشمە ئەوەندەی لە دژی دین و زلبەھاییەکانە، ئەوەندە لە دژی ئازادیخوازاندا نییە! کوۆد ئێرات دێمۆنستراندوم».

ھۆنوسی دووەم وتی: «تۆ بە ھەمان شێوە دەتەوێت بڵێیت بەھا باڵاکانیش ناخرێنە ناو یەک قتووەوە؟» ھۆنوسی ماک وتی: «بۆ ئەویش دیسان ھەمان پرسیاری کرۆکی دێتەوە بەر ڕێمان: بەھای باڵای کێ؟ بەھای باڵای لایەنێک بەھای باڵای لایەنەکەی تر نییە، بۆیە دیسان بەھا باڵاکان لەگەڵ یەکتردا شۆرت دەکەن». ھۆنوسی دووەم وتی: «ئەی ناکرێت بەھایەکی باڵامان ھەبێت؟ یەک دانەش؟» ھۆنوسی ماک وتی: «دەستەواژەی بەھای باڵا ئێجگار زل و خۆدەرخەرانە و فشەکەرانەیە، ئینجا ھەندێک لە زلبەھاییەکان زۆر نیازی پیسیان لە پشتیدا شاردووەتەوە، بۆیە بەو دەستەواژەیە، کە ڕۆژانە وەکو نەقیزەیەک لە دروشم دەکرێت بە کونی لووتی خەڵکاندا، نا و نەخێر، ڕقم لەو دەستەواژەیە ھەڵستاوە. بەڵام دەکرێت لەسەر ئاستی تاک و تەنانەت لەسەر ئاستی تاقم تاقمیش شتێکی لەو جۆرەمان ھەبێت، بەڵام ئاسان نییە ھەموومان لەسەر ھەمان شتان ڕێک بکەوین. لای خۆمەوە تەندروستی و ئاسایش و پاراستنی ھاونیشتمانییانی کوردستان و نیشتمان خۆی و ژینگەکەی و زمان و سامانی چاند، واتە موزیک و تابلۆ و گۆرانی و وێژە و نووسراوەکانمان و مێژوومان سامانی نیشتمانیمانن و کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر مانەوەمان ھەیە و شتێکی باشە بیانپارێزین و بە نەوەکانی ئایندەیان ڕاسپێرین؛ کە دەڵێم ھاونیشتمانییان وەک ھەندێک کەس تەنھا مەبەستم لە نێرە لاسارەکان نییە، مەبەستم لە خانمانیشە بە یەکسانی لەگەڵ پیاواندا؛ منداڵەکانمان فێری زمانە کوردییەکان بکەین و بە کوردستانیان ئاشنا بکەین و لەسەر خۆشەویستیی نیشتمان و پاکڕاگرتنی و خۆشەویستی و ڕێزی ھاونەتەوەمان ڕابھێنین زۆر باشە. ئێمە بۆیە یەکتر دەکوژین چونکە ڕێز لە یەکتر ناگرین، کە ڕێزی یەکمان لابوو یەک ناکوژین. ھەر یەکە و لە لای خۆیەوە و بەو بوارانەی تیایاندا دەستڕەنگین و لێزانە، بە تایبەت بواری زانست و وێژە و ھونەر و زمان خزمەتی نیشتمان بکات زۆر نایابە؛ بۆ من ئەمانە لە گرنگترینی ئەرکەکانی مرۆڤن بەرانبەر ھاونیشتمانییان. بەڵام زۆرێک لەوانەی زلبەھاییەکان پێیان دەڵێن بەھای باڵا بەڵای باڵان. بەپیرۆزکردنی ھەر شتێک، بە تایبەت ئەو شتانەی ناویان لێی ناوە بەھای باڵا و ھێڵی سوور، لێدان و کردنەوەی دەرگای داڕمانی سبەینێیە. خێزان و ھەر لە شا تا گەدا دەخرێتە سەر ڕێی بوون بە خودا بە پێدانی پیرۆزی؛ خێزان و ھەر لە شا تا گەدا دڕندە لە کۆمەڵ بەردەدا بە پێدانی پیرۆزی؛ خێزان و ھەر لە شا تا گەدا دەبنە جەللاد سەد لە سەدا بە پێدانی پیرۆزی».

بەڵا، بەھا، بەڵاھا، بەھاڵا: بەبەھاڵا.

ھۆنوسی دووەم پرسی: «لای تۆ خێزان بەھای باڵا نییە؟» ھۆنوسی ماک وتی: «یەکێک نەزانێت ھەموو ئەوانەی خێزان پێکدەھێنن پڕۆفیسۆر و زانا و دانان و چارەی شێرپەنجەیان دۆزیوەتەوە!» ھۆنوسی دووەم پرسی: «مەبەستت؟» ھۆنوسی ماک وتی: «مەبەستم ئەوەیە ئامارێکی خێزانەکانی کوردستان بگریت، لانیکەم ھەشتا لە سەدیان خەڵکانێکن یان لەبەر ھەڵستانی زەوق و خۆڕەحەتکردن خێزانیان پێکھێناوە، کە ئەوە ناشیرینترین و قێزەونترین و گەمژانەترین پاساو و ھۆیە بۆ پێکەوەنانی خێزان؛ یان لەتاو بۆڵەبۆڵ و خۆھەڵقورتاندنی بەردەوام و بەرگەنەگیراوی دایک و باوک و برا و خوشک و مام و خاڵ و کەسوکار ڕایانکردووە، واتە زیندانێکیان بە جێ ھێشتووە بۆ زیندانێکی تر؛ یان پارەیەکیان پێبووە و نەیانزانیوە چیی لێ بکەن، خێزانیان پێ پێکھێناوە؛ یان ھەموو ئەم ھۆیانە پێکەوە، یان چەند دانەیەکیان پێکەوە. ئیتر خێزانێک زەوقھەڵستان پێکی ھێنابێت بەھای باڵایە یان بەھای ئێرەق و ڕەپە؟ خێزانێک زەوقھەڵستان پێکی ھێنابێت نەک بەھای باڵا نییە، بەڵکو شایستەی ھیچ ڕێزێکیش نییە، تا ئەو کاتەی بە خۆیدا دەچێتەوە و خۆی چاک دەکات. خێزانێک بۆ ئەوە بونیاد نرابێت کە نێرە لاسارەکەی منداڵی گەڕەک و پوور و پوورزا و خوشکی خۆی و خاڵۆژن و خاڵۆزای و ئامۆژن و ئامۆزای خۆی لاقە نەکات، ئادەی پێم بڵێ ئەمە چۆن چۆنی شتێکی پیرۆزە؟» ھۆنوسی دووەم وتی: «ئێ ئەو نێرە لاسارە، خۆت گوتەنی، دەست لە لاقەکردنی خوشک و پووری خۆی ھەڵدەگرێت و ئێستا لەگەڵ ژنی خۆیدا دەبێت، ئەمە بۆ خراپە؟» ھۆنوسی ماک وتی: «یەکەم خراپەی ئەوەیە کە ئەو خانمەی وەک بووک خوازراوە، وەک مرۆڤ دانەنراوە، بەڵکو وەک کەرەستەیەکی تێرکردنی ئاڵۆش و نیشاندنەوەی بەھای ئێرەقی نێرە لاسارەکە تەماشا کراوە، ئەمە جگە لەوەی وەک موڵکێک تەماشا کراوە؛ خراپەیەکی تری لەوەدایە ئەوە ھۆیەکی باش نییە بۆ بونیادنانی خێزان، دوای ئەوەی نێرەی لاسار وەکو گا پەڕی و زەوقی نیشتەوە، ئێستا چی؟ ئەم کەسە چ پڕۆژەیەکی پێیە بۆ بونیادنانی خێزان؟ چۆن پەروەردەی منداڵ دەکات؟ چۆن دەبێتە دراوسێیەکی باش؟ چۆن دەبێتە باوکێکی باش؟» ھۆنوسی دووەم وتی: «بەڵام بتەوێت و نەتەوێت خێزان بناغەی کۆمەڵگایە، بۆیە ھەر شتێک لە گرنگیی بەردەکەوێت» ھۆنوسی ماک وتی: «نەخێر وا نییە، خێزان بناغەی کۆمەڵگا نییە، تاک بناغەی کۆمەڵگایە، تاک نەبێت خێزانیش و کۆمەڵگاش نابن. بۆیە ئەو قسەیە ڕاست نییە و ھەر دروشمێکی ناڕاستی تری زلبەھاییەکانە». ھۆنووسی دووەم وتی: «واتە تۆ دەتەوێت بڵێیت با شیرازەی خێزان ھەڵبوەشێتەوە؟ خێزان نەمێنێت؟» ھۆنوسی ماک وتی: «نەخێر، من قسەی وا ناکەم، بەڵام ھەموو خێزانێک شایستەی ئەوە نییە پەیکەری زێڕینی بۆ دروست بکرێت، خێزانی زەوقنیشان زەوقنیشان ئەسمەر حاڵم پەرێشان شایستەی ئەو خەرمانە پیرۆزییە نییە کە بە دەوریدا کێشراوە. داخۆ زلبەھاییەکان کە بانگەشەی پتەویی خێزان و بەھای باڵا دەکەن و پێیان وایە خێزان بەرزترین بەھایە، بیرێکیان لەم جۆرە خێزانانە کردووەتەوە؟ داخۆ کەسانی وەکو حەمەڕەحمە و سەدانی وەک ئەو، ئەو ھەزاران بکوژەی ساڵانە ناویان دەبیستین، ئەو ھەموو شەقوەشێن و بەڵتەچییانەی بە خوێنی سەری زۆربەی خەڵکان تینوون، بەرھەمی کوێن؟ مەگەر ھەر بەرھەمی ئەو خێزانانە نین کە بە زۆر پیرۆز کراون؟ شوێنکەوتنی وشەی زل و زلکراو کارێکی زۆر ھەڵەیە، کۆکردنەوەی گشت جۆراوجۆرێتیی خێزانە جیاوازەکان و ئەو ڕووداوانەی لەناویاندا ڕوویان داوە، لەژێر ناوی خێزاندا بچووککردنەوەی بابەتەکەیە و بە نزیکی زۆربەی ھەرەزۆری بچووککردنەوەکانیش مەترسیدارن. زلبەھاییەکان و ھەندێک لایەنی ڕامیاری کە پشیپشییان بۆ دەکەن بۆ ئەوە شتێک لەژێر یەک ناودا بچووک دەکەنەوە، تا ھەوڵ بدەن جیھان بەسەر دوو بەشدا دابەش بکەن: ئەوانەی لەگەڵ خێزاندان، لەگەڵ ئەوانەی لەگەڵ خێزاندا نین، ئینجا ئەوانەی لەگەڵ خێزاندا نین دوژمنن و دەبێت لە ناو ببرێن و ئاوھا جەنگێک ھەڵدەگیرسێنن کە بە ڕشتنی خوێنی ھاوزمانانمان کۆتایی پێ دێت، ئەمە جگە لەوەی جەنگەکە بنەمایەکی فشە و درۆ و چەواشەی ھەیە. حەمەڕەحمە بەرھەمی یەکێکە لەو خێزانانەی بە زۆر پیرۆز دەکرێن و وا دەکرێت نەوێریت باسیان بکەیت! بەڵێ، حەمەڕەحمە بەرھەمی خێزانێکە، کە نەک تەنھا خێزانێکی ھەڵنەوەشاوەیە بەڵکو گەورەی خێزانەکە یەکێکە لە دڵسۆزترین خوداپەرستەکان و مەلایە و خەڵکان دەستی ماچ دەکەن، بەڵام کوڕێکی وەکو حەمەڕەحمەی لێوە ھاتووە. بۆیە گرنگیدان بە وشەی خێزان بێ ئەوەی ئەو پایانە دەستنیشان بکرێن کە خێزانێک بە تەندروستی ڕادەگرن، چەواشەکارییە و ھەڵخڵەتاندنی خەڵکە بە وشەیەک، کە خۆی لە خۆیدا ھیچ واتایەکی نییە، تەنھا بۆ مەبەستی دوژمنسازی پەرەی پێ دراوە. سەرنجیش بدە، زلبەھاییەکان خۆیان کردووە بە خاوەنی خێزان و وا لە خەڵک دەگەیەنن کە ئەوان پارێزەری خێزانن و ئەوانی تر دەیانەوێت خێزان ھەڵبوەشێتەوە و دەیانەوێت بەرەڵڵایی بڵاو بکەنەوە! ئەم چەواشەکارییە دوژمنسازییە. لێرەدا زلبەھاییەکان و لایەنە ختووکەدەرەکانیان کە خۆیان کردووە بە گوندەی گەڕەکی پاراستنی ڕەوشت و بەھای باڵا و خێزان، ھەوڵ دەدەن دوژمنێک ساز بدەن تا دڵسۆزیی خۆیان لەسەر ئەم دوژمنانە مانۆڕ بکەن و وا خۆیان پیشان بدەن کە ئەوان ڕزگارکەری نەتەوەن و لەناوبەری دوژمنەکانی نەتەوەن، لە کاتێکدا یان نەزانن، یان چەواشەکارن، یان ھەردووکیانن پێکەوە و تەنھا خەریکی دروشمبازین و خەڵکی داماو بە وشەی زلکراو ھەڵدەخڵەتێنن و دەیانتۆقێنن و ھانیان دەدەن بە گژ کەسانێکدا بچنەوە کە بە ڕاستی و دوور لە خۆخڵەتاندن و خەڵکخڵەتاندن و چەواشەکاری لە خەمی نەتەوەیەکدان و ئەوانیش ئامانجیان ئەوەیە خێزان بپارێزرێت». ھۆنوسی دووەم وتی: «ئێ ئەوە نییە تۆش دەڵێیت با خێزان بپارێزرێت؟» ھۆنوسی ماک وتی: «بێگومان! بێگومان! بەڵام چ جۆرە خێزانێک؟ خێزانێک کە منداڵێکی بەسوود بۆ کۆمەڵگا بەرھەم دەھێنێت، نەک خێزانێک کە بەڵتەچی و شەقوەشێن و جەللاد و خوشککوژ و ژنکوژ و باوککوژ و دایککوژ و براکوژ و ھاوزمانکوژ بەرھەم دەھێنێت. خێزانێک نا کە دەبێتە جاشی بێگانە و سەرکوتکەر و سەرشۆڕکەری ھاونیشتمانییانی خۆی. ئەو خێزانانە، یان ڕاستتر: ئەو کارگەی تاوانکارییانە ھەر بۆ ئەوە باشن لە بنەوە بنکۆڵ بکرێن و ھەڵبوەشێنرێنەوە و ھەر قەدەغەش بکرێت مرۆڤ بەو شێوەیە خێزان دروست بکات. بانگەشەی ئەوەی کە شیرازەی ئەم خێزانانە دەبێت ھەر پتەو بن، واتە با ستەم ھەر پتەو بێت، با نەزانینی ئەوەی چی دەکەیت و چی ناکەیت ھەر پتەو بێت، با کوشتن و لاقەکردن و بەکەنیزکردنی ژن ھەر پتەو بێت، با مەکینەی چاپکردنی قوربانی ھەر پتەو بێت. ھۆ خەڵکینە! ئەگەر شوێن ئەو دروشمبازانە دەکەون کە ھاوار دەکەن بەھای باڵا و خۆشیان نازانن نە بەھا چییە و نە باڵا چییە، ھاوار دەکەن شیرازەی خێزان و شیرازەی کۆمەڵگا و نە دەزانن شیرازە چییە و نە دەزانن خێزان چییە و نە دەزانن کۆمەڵگا چییە، ئایندەیەکی شووم، ئێجگار شووم و بەدووم چاوەڕێی گشتمان دەکات، ئەگەر دوای وتەی کەسێک دەکەون کە خۆی نازانێت باسی چی دەکات، ئەوا خۆتان ئامادە بکەن بۆ کارەسات. ئەگەر دوای ئەو وتانە دەکەویت خۆت ئامادە بکە، سبەینێ حەمەڕەحمەیەکت لێ قوت ببێتەوە و چەقۆیەک بکات بە ملتدا، منداڵەکانت لاقە بکات، ھەمووانیش سەرکۆنەی تۆی قوربانی بکەن کە بۆچی منداڵەکانت لە ماڵ ناردووەتە دەرەوە تا حەمەڕەحمە لاقەیان بکات. نەخێر، نەتەوە کارگەی تاوانی ناوێت، خێزانێکی بەسوودی بەرھەمداری دەوێت. بوونی بڤە و کخە و ھێڵی سووری زۆر لە ھەر کۆمەڵگایەکدا نیشانە و بەڵگەی ئاشکرا و زەقی دیکتاتۆری و دواکەوتوویی و ناتێگەیشتوویی سەرکردە و ڕابەران و کەسێتییە دیار و کاریگەرەکانی ئەو کۆمەڵگایەیە، دەرخەری ئەوەیە کە ئەو کۆمەڵگایە بە ڕانەبەرایەتیی ئەو بەقوڕدابەرانەی خۆیانیان پێ ڕابەر و سەرکردە و کەسێتییە دیارەکانی ئەو کۆمەڵگایەیە ناتوانن جیاوازی پەسەند بکەن و وڵاتەکە بەرەو یەکڕەنگی دەبەن و یەکڕەنگیش ھەمیشە کارەسات دەنێتەوە و ستەمکار و زۆردار زۆر دەکات و ستەملێکراو و زۆرلێکراو زۆر دەکات. بوونی بڤە و کخە و ھێڵی سووری زۆر لە ھەر کۆمەڵگایەکدا نیشانە و بەڵگەی ئاشکرا و زەقی ئەوەیە کە دەسەڵاتی ئەو کۆمەڵگایە لە زمانی خەڵکەکەی تێناگات و خەڵکەکەش لە زمانی دەسەڵاتەکەیان تێناگەن و پەیوەندییەکی ڕێکوپێکیان نییە، ھاوکات خەڵکەکەش لە نێو خۆیاندا لە زمانی یەکتر تێناگەن و کۆمەڵە گایەکیان خۆیان کردووە بە باوکێکی زۆردار و گەمژەی کۆمەڵەکەی تر و وەک منداڵی ساوا تەماشایان دەکەن و ماف بە خۆیان دەدەن ھەرچی بێڕێزی ھەیە بەو منداڵانەی بکەن کە بە منداڵی خۆشیانیان نازانن و ئامادەن سەریشیان ببڕن! بەڵێ، بوونی بڤە و کخە و ھێڵی سووری زۆر نیشانە و بەڵگەی ئاشکرا و زەقی ئەوەیە پەیوەندیی نێوان ئەو کۆمەڵگایە لەگەڵ خۆیان و پەیوەندیی دەسەڵاتەکەش پێیانەوە وەک ھی نێوان باوکێکی زۆردار و گەمژە و منداڵێکی ساوا وایە، بۆیە باوکە زۆردارە گەمژەکە بڤە و کخە زۆر دەکات، لە کاتێکدا باوکێتی کاری دەسەڵات و کەسێتییە دیارەکانی کۆمەڵگا نییە تا بە پاساوی باوکێتییەکەیانەوە دایکی خەڵک لاقە بکەن، بەڵکو کاری دەسەڵات بەڕێوەبردنە و بەڕێوەبردن و لاقەکردن دوو شتی جیان، یەکێکیان چاکەیە، ئەوی تریان تاوانە. بوونی بڤە و کخە و ھێڵی سووری زۆر لە ھەر کۆمەڵگایەکدا نیشانە و بەڵگەی ئاشکرا و زەقی ئەوەیە دەسەڵاتی ئەو کۆمەڵگایە ناتوانێت لە کێشە تێبگات و بکۆڵێتەوە و بە دروستی چارەی کێشەکان بکات، ئەگەر کێشە بن، ئەگەر کێشە بن! نەک دەسەڵات و گاگەلەکەی ژێری ھەندێک دیاردەی زۆر سرووشتی ناو بنێن کێشە و خۆیانی لەسەر بلەوەڕێنن و ئەم دیاردە سرووشتییانە بکەن بە فیلکەی دوژمنایەتی و بە دەوریدا بسووڕێنەوە و خەڵکەکەش ناچار بکەن بە دەوری ئەم فیلکە ناپێویستەدا بسووڕێنەوە. بەڵێ، بڤە و کخە و ھێڵی سووری زۆر نیشانەی ئەوەن دەسەڵات ناتوانێت لە کێشە تێبگات و بکۆڵێتەوە و بە دروستی چارەی کێشەکان بکات، ئەگەر کێشە بن، بەڵکو دەسەڵات ھەوڵ دەدات بە تۆپزی و گایی و نێرەکەرانە ڕووبەڕووی دونیای ئەمڕۆ و دیاردەکانی ببێتەوە، ئەم تێنەگەیشتن و تۆپزیزم گاییزم و نێرەکەریزمەش لە دەسەڵاتەوە بۆ کۆمەڵە گاکەی ناو کۆمەڵگاکە داچۆڕاوە و ئەوانیش لە کێشە تێناگەن و ناتوانن بکۆڵنەوە و چارە بکەن و بە جووت دەکەونە جووتە لە خەڵکی دونیای ئەمڕۆ و ئەم ھەموو بڤ و کخ و ھێڵی سوورە زۆرە دادەنێن و ئامادەن تا دونیا دونیایە پەیوەندیی نێوان خۆیان و ئەوانی دی ھەر لەو ئاستی گفتوگۆی نێوان باوکە زۆردار و گەمژەیە و منداڵە ساواکەدا بھێڵنەوە و بە شەق کۆمەڵێک درۆی پیرۆزکراو بە ناوچەوانی ئەوانی ترەوە ھەڵبواسن و ناوی بنێن شوناس. شوناس بە شەق دروست ناکرێت، شوناسێک بە شەق بە خەڵکەوە بنووسێنرێت بە شەق لێدەکرێتەوە، ھەر وەک چۆن کە بە شەق ئێمەی کورد دەکرێین بە عەرەب بە شەقیش ئەو عەرەببوونە لە خۆمان دەکەینەوە، کە بە شەق ئێمەی کورد دەکرێین بە تورک بە شەقیش ئەو تورکبوونە لە خۆمان دەکەینەوە؛ کە بە شەق ئێمەی کورد دەکرێین بە ئێرانی بە شەقیش ئەو ئێرانیبوونە لە خۆمان دەکەینەوە. ئەگەر مێژوو شتێکی سەلماندبێت ئەوەیە کە شەق ئەگەرچی بەکاریش بێت، بەڵام زۆر درێژمەودا بەکار نابێت و لەبەر ویستی مرۆڤدا ھەر چۆک دادەدات، ھەر مل شۆڕ دەکات، ھەر خۆ دەچەمێنێت.

ھەمووان بۆ چەند ساتێک بێدەنگ بوون، ھیچ نەوترا. ھۆنوسی سێیەم ئاوازی پاڤان بۆ شازادێکی مردووی ڕاڤێلی لەبەر خۆیەوە دەھماند:

ھم… ھمھمھم ھم… ھمھمھمھم ھم،

ھم… ھمھمھم ھم… ھم ھم… ھمھمھم ھم… ھم ھم… ھمھمھم ھم…

ھمھمھم ھم…

ھم… ھم…

ھم… ھمھمھم ھم ھم ھم ھم ھم…

ھۆنوسی ماک بە ھۆنوسی سێیەمی وت: «دەمخۆش»، ئینجا بە ھێوری بە ھۆنوسی دووەمی وت: «وەک دەبینیت، کە دەوترێت گوایە ئەو کەسانەی دەیانەوێت پیرۆزی و بەھا باڵاکانمان نەھێڵن دەیانەوێت بێڕەوشتی بڵاو بکەنەوە، بانگەشەیەکی ھەڵەیە، ئینجا ئەوانەی ئەو جۆرە بانگەشانە دەکەن یان نازانن کە ھەڵەن و بانگەشەکەش دەکەن، کە لەم کاتەدا ھەڵەن و باشترە خۆیان ڕاست بکەنەوە، یان دەزانن ھەڵەن، بەڵام سوورن لەسەر ھەڵەی خۆیان، کە لەم کاتەدا چەواشەکارن و کۆمەڵگایەکی دروستیش لەسەر بنەمای چەواشەکاری و درۆ و فێڵ بونیاد نانرێت. بۆیە ھەر ئەم جۆرە درۆ و بانگەشە چەواشانە دەبنە ھۆی داڕمانی خێزانەکان و خۆیان گوتەنی: خێزانە جوانەکانمان لە ناو دەبەن و تووشی سەرگەردانی و نامۆییمان دەکەن. کەواتە ئەوانەی خۆیان کردووە بە پارێزەر و پارێزکار و سەرۆکمان لە ڕاستیدا لە ئێستادا خۆیان دوژمنەکەن بە کۆمەڵگاکە و نەتەوەکە. ڕەنگە ھەڵخڵەتابن و پارەی داگیرکەرانمان لاسیانی دابێت کە بۆ بڵاوکردنەوەی ئەم جۆرە ژەھرە بەسەرچووانە دەیاندەنێ تا ئێمە بە شەڕی ئاکار و بێئاکارییەوە سەرقاڵ بکەن و ئەوانیش ھەر سەروەرمان بن و ببنە گەورەمان و بە کارمان بھێنن. ئەوان لەولاوە تا بێت دەوڵەتەکانیان بەھێزتر و بەھێزتر دەکەن و خاک داگیر دەکەن و ئەم ھەرێمەی ئێمەشیان بەم شەڕی ناوگەڵەوە خەریک کردووە و خۆمانیان بەرداوەتە خۆمان، خۆیان کار بۆ شوناسی نەتەوەیی خۆیان دەکەن و ئێمە سەرقاڵ دەکەن بە شوناسی لق و لقۆچکەی دینییەوە. بۆیە با بە کورتی بەسەر ھەموو بەرپەرچەکانمدا بچمەوە: ١. کۆمەڵگا تەنھا یەکسان نییە بەو زلبەھاییانە؛ ٢. دینی خۆت بپارێزە و بەسەر ئەوانی تردا مەیسەپێنە؛ ٣. چاند تەنھا لە کارەکانی تۆ پێک نەھاتووە و چاندی نەتەوەیەک یەکسان نییە بە تەنھا چاندی تۆ؛ ٤. ھەموو نەریتێک باش و چاک و جوان نین، ھەندێک نەریت ھەن تا بڵێیت قێزەونن؛ ٥. پیرۆزییەکانی تۆ پیرۆزییەکانی ئەوانی تر نین و پیرۆزییەکانی ئەوانی تر پیرۆزییەکانی تۆ نین، بە زۆر پیرۆزیی خۆت بەسەر ئەوانی تردا مەسەپێنە بۆ ئەوەی بۆت وردوخاش نەکرێت؛ ٦. شتێک نییە ناوی بەھای باڵا بێت، مەگەر خۆت ناوت لە کۆمەڵێک پۆخڵەواتی خۆت نابێت بەھای باڵا، بۆیە بە وشە و دەستەواژەی زل ھەوڵ مەدە خۆت و خەڵک بەچەترسێن بکەیت؛ ٧. خێزانێک بە شەق پێکەوە لکێنرابێت ھەر بۆ ئەوە باشە ھەڵبوەشێنرێتەوە، خێزانێک لاقەچی و بکوژ و تیرۆریست بەرھەم بھێنێت نەک تەنھا بۆ ھەڵوەشانەوە باشە، بەڵکو بۆ ئەوە باشە بخرێتە زێرابەوە؛ ٨. خێزان بناغەی کۆمەڵگا نییە، بەڵکو تاک بناغەی کۆمەڵگایە، تاک نەبێت خێزان نابێت، بۆیە لەسەر بناغەی فشە شتی ڕشت بونیاد نانرێت؛ ٩. خێزانێک سوودی بۆ کۆمەڵگا ھەبێت چاکە ھەڵنەوەشێتەوە، بەڵام بە گشتی ئەم خێزانانە ئەو خێزانانە نین کە تیرۆریست و لاقەچی بەرھەم دەھێنن؛ ١٠. ئەوانەی دژی بیروبۆچوونە بنەمافشەکانی زلبەھاییەکانن بێئاکار نین، بەڵکو تێڕوانینێکی جیاوازیان ھەیە بۆ چەمکەکە، ئەوان پێیان وا نییە کە دەبێت ئاکار بە شەق و زللە و مست و لاچاوشینکردنەوە و کوشتن بپارێزرێت، ئەوان پێیان وایە ئاکار ئەوە نییە خەڵک لاقە بکەیت و لاقەکەر بەرھەم بھێنیت و ئەمەشمان بە سەروەری پێ بفرۆشیتەوە. پێیان وایە ھەڵەیە ھەزار جار پەنجە بە ھەمان ئەو دوگمەیەکدا بنێیتەوە کە ماڵەکەت کاول دەکات و تۆ ھەر سوور بیت لەسەر ئەوەی بۆ جاری ھەزار و یەکەمینیش پەنجەی پێدا بنێیتەوە و چاوەڕێی دەرئەنجامێكی جیاواز بیت».

لەم چیرۆکی لاقەکردنەی دیاسەوە پێویستە لە بارەی تاوانباری و بێتاوانییەوە بپرسین: ئایا کاتێک دیاس ناچار کراوە بێ ویستی خۆی و لەژێر گوشاری ھەڕەشە و تۆقاندنی حەمەڕەحمەدا چەند کارێک بکات، ئایا دیاس تاوانبارە یان چاکەکار؟ چونکە بێگومان بە ویستی حەمەڕەحمە بێت، ئەو کارانەی دیاس کردوونی بۆ حەمەڕەحمە کاری چاک بوون، چونکە چوونەتە بەرژەوەندیی حەمەڕەحمەوە و ویستەکانی ئەویان تێراو کردووە و لە ڕێی ئەم کارانەوە تەواو دیاسیان ملکەچ و سەرشۆڕ کردووە. ئێستا دیاس لە ڕووانگەی حەمەڕەحمەوە چاکەکارە! بەڵام ئایا لە ڕووانگەی تۆی بیسەر و خوێنەری ئەم چیرۆکەوە دیاس چاکەکارە؟ دەبوو ھەر وا ژیابا؟ تۆ بوویتایە ھەر دەتویست وا ژیابایت؟ کە حەمەڕەحمە پێی وتیت دەبێت ڕقت لە کێ بێت تۆ ڕقت لێی بێت، کە حەمەڕەحمە پێی وتیت دەبێت کێ تاڵان بکەیت تۆ تاڵانی بکەیت، کە حەمەڕەحمە پێی وتیت خۆت بچەمێنەوە، خۆت بچەمێنیتەوە. ئایا دیاس لێبووکێکی دەستی حەمەڕەحمە نییە؟ پێت وایە ئەگەر دیاس خراپی کرد، کەواتە حەمەڕەحمە خراپی کرد، چونکە ئەو ھەڵیدەسووڕاند؟ پێت وایە ئەگەر دیاس باش بووبێت، ئەوا حەمەڕەحمە باشە، چونکە ئەو ھەڵیدەسووڕاند؟ بەو پێیەی دیاس تەواو بێبەرییە لە ھەموو ئەوانەی بە سەریدا دەھێنرێت؟ لەم قسانەوە دەتوانین بچینەوە بۆ سەر ئەو کەناڵە دینزایەی لە سەرەتای ئەم چیرۆکەدا کابرای بەردەم قەڵای ھەولێری بە گیر ھێنابوو و پێی دەوت: «ئایا ئەم ڤایرۆسە بچووکە بەڵگەی مەزنی و گەورەیی و دەسەڵاتداریی و بەتوانایی خودا نییە؟ بۆیە باش نییە مرۆڤ خۆی بە گەورەتر لە خودا بزانێت و ھەر باشە بۆ لای خودا بگەڕێتەوە؟ وا نییە؟» پێویستە لێرەدا بە بیرکردنەوەکانماندا بچینەوە، ئایا ھەڕەشە و تۆقاندن و لێترسان پاڵنەرێکی باشە بۆ خوداپەرستی و دڵسۆزی؟ ئەگەر خراپەیەک لەژێر گوشاری تۆقاندندا بکەیت، تۆ دەبیتە بەرپرسیاری سەرەکیی ئەو خراپەیە؟ ئەگەر چاکەیەک لەژێر گوشاری تۆقاندندا بکەیت، تۆ دەبیتە بەرپرسیاری سەرەکیی ئەو چاکەیە؟ چ دڵێکت بەو چاکەیەت خۆشە کە لەژێر فشاری تۆقاندندا پێت کراوە؟ بۆ خۆت بیری لێ بکەوە: چاکەیەک بە سەرشۆڕی پێت کرابێت، ڕەوایە بە چاکەی تۆ دابنرێت؟ خراپەیەک بە سەرشۆڕی پێت کرابێت، ڕەوایە بە خراپەی تۆ دابنرێت؟ ویستێک بە تۆقاندن و لە ناچاریدا بۆت دروست کرابێت، ڕەوایە بە ویستی تۆ دابنرێت؟ دەتوانیت لافی ئەوە لێبدەیت کە چاکەکەی بە زۆر پێت کراوە چاکەی خۆتە و شکۆکەی لەسەر تۆ ھەژمار بکرێت؟ خراپەکەی کە بە زۆر پێت کراوە خراپەی خۆتە و گوناھەکەی لەسەر تۆ ھەژمار بکرێت؟ ویستەکەی کە بە زۆر بۆت دروست کراوە ویستی خۆتە و لەسەر تۆ ھەژمار بکرێت؟ بە تایبەتی کاتێک ئەوەی سەرکوتت دەکات دەسەڵاتی دەیان و سەدان ھێندە لە تۆ زیاتر بێت. ئایا ملکەچبوونی دیاس بۆ ویستی دڕندانەی حەمەڕەحمە بە ویستی خۆی بوو؟ خۆی دڵی بەوە خۆش بوو؟ ئایا ئەو کارانەی لای حەمەرەحمە وەکو چاکە پێناسە دەکران، چونکە بێگومان بۆ تێرکردنی ئارەزووەکانی حەمەڕەحمە چاک بوون، ئایا ئەو کارانە بە ڕاستی لای تۆش ھەر چاکن؟ لای خودی دیاس خۆی چاکن؟ دەتوانین لەسەر دیاسی بژمێرین و ئەوی پێ تاوانبار بکەین؟ کە تۆقاندن دێت، ویست لەوێ دەمێنێت؟ ئایا ئەم لاقەکردنە بەڵگەی مەزنی و گەورەیی و دەسەڵاتداریی حەمەڕەحمەیە؟ سەلماندی کە حەمەڕەحمە چەند مەزنە؟ چەند بەتوانایە؟ چەند بەدەسەڵاتە؟… ئایا حەمەڕەحمە سەلماندی کە دەتوانێت بە لاقەکردنێک دیاس و ھاوشێوەکانی لە ناو ببات؟ بۆیە باش نییە دیاس خۆی بە گەورەتر لە حەمەڕەحمە بزانێت و ھەر باشە بۆ لای حەمەڕەحمە بگەڕێتەوە؟ وایە؟ ڕێزێک لەسەر بنەمای تۆقین و ترس بونیاد نرابێت ڕێزە؟ ھەوڵدان بۆ دەستەمۆکردن بە تۆقاندن شارستانییە؟ خۆشەویستییەک لەسەر بنەمای تۆقاندن بێت خۆشەویستییە؟ خودایەک گەر گەردوونی لە نەبوونەوە ھێنابێتە بوون، پێت وایە دڵی بەم سەرشۆڕییەی دروستکراوەکانی خۆی و ئەو ھەموو تۆقاندنە خۆش بێت کە لە زاری ئەو کەسانەوە دێتە دەر کە خۆیان کردووە بە پارێزەری ئەو لەسەر زەوی؟

پاش ئەوەی مامۆستا زامەند شەوشادی لە کوڕە داگیرکراوەکەی کرد، بەسەر پلیکانەکاندا داگەڕا و چووەوە نێو پێخەفەکەی خۆی، ھیچ ھیوایەکیشی نەبوو کە خەوی لێ دەکەوێتەوە. لە نێو پێخەفەکەیدا ھەرچەندی کرد بە ئاسانی خەوی لێ نەدەکەوت، چیرۆکەکەی دووبارە دەکردەوە و دووبارە و یەکبینە لە شەپۆلی ھۆشی خۆیدا دەیوت: ئارامی… ئارامی… ئارامی… ھەڵەشەیی دۆستی ھەڵە و ئارامی دۆستی ڕاستە؛ ھەڵەشەیی دۆستی گەمژەیی و ئارامی دۆستی داناییە. ھەموو شت تەواو نەبووە، ئەمە کۆتایی دونیا نییە، ئەو ھێشتا کوڕتە، تۆ ھێشتا باوکیت، ئەویش ھێشتا دوژمن! ئەو وتانەی لە ناخی مامۆستا زامەنددا یەکەم جار سێبەرەکەیان گەیشت، ئێستا و دوای بیستنی ئەم چیرۆکانە بە ڕوونتر خۆیان لە ناخیدا دەرخست: تۆ باوکیت، خاوەنی بڕیاریت، لە ئەرکی باوکێتی خۆت نادزیتەوە، ڕۆڵەکانت، نە کچەکانت و نە کوڕەکانت لە کاتی تەنگانە و لێقەوماندا بە جێ ناھێڵیت تا شکۆیەکی باغەیی و ساختە بخەیتە سەرت. تۆ کەسی یەکەم و کۆتایی منداڵەکانتیت، تۆ ئەو ڕێیەیت کە منداڵەکانت بە سەریدا دەڕۆن. مرۆڤی مەزن تووشی بڕیاری مەزن دەبێت و کێشە لە کۆڵ خۆی ناکاتەوە و لێناگەڕێت کێشەکانی کەڵەکە بن، تۆ باوکیت، نەخەڵەتابیت وا بزانیت دووراودوور ئەم منداڵانە دەناسیت، باوک لە کاتی تەنگانەدا فریای منداڵەکانی دەکەوێت و باوکێتییەکەی دەردەکەوێت، ئەگینا پەیداکردنی پاروو بە زۆربەی ھەرەزۆری خەڵکان دەکرێت. لە تەمەنی منداڵێکتدا تەنھا دوو سێ جار ھەلی درەوشانەوەی باوکێتی دەڕەخسێت، ئەم ھەلە لە دەست خۆت نەدەیت، منداڵەکەت قوربانییە، نەکەیت پشتی بەدکارەکە بگریت لە دژی قوربانییەکە، نەکەیت سەرکۆنەی قوربانییەکە بکەیت، ئەم منداڵە جگە لەوەی قوربانییە، منداڵی خۆشتە. تۆ کە سێ تەمەنی ئەوت ھەیە و ئەزموونی تەمەنێکی پڕ لە ڕووداوت ھەیە ئینجا وا بیر دەکەیتەوە و دڵنیا نیت چی ڕاستە بیکەیت و نازانیت چی بکەیت و پێویستت بە تێڕامانی زیاترە، دەبێت ئەو لەو تەمەن و ئەزموونە کەمەدا چۆن بیر بکاتەوە و بڕیاری ڕاست بدات؟ داخۆ بڕیاری ڕاست چییە؟ بڕیاری ڕاست… بڕیاری ڕاست… داخۆ بەزیو بەزیو لە کۆشش کۆڵ دەدەم؟ ناتوانم ئەو خوێڕییە لەسەر ڕێی کوڕەکەم لابدەم؟ بێگومان کۆمەڵگا دەیانەوێت بە بێدەنگی ئەمە تێبپەڕێت و لە دژی من دەوەستنەوە لە بری ئەوەی لە دژی ئەو بن، کوڕە بەستەزمانەکەم سەرکۆنە دەکەن.

لە دوورەوە تیشکێک، وەک بڵێیت ئەلەندی تازەھەڵھاتووە و کراوەتە بەری زەنوێری شاخێک لە بڕیاری قورس و سەخت، بە ڕۆشنی لە پێش چاوی ناخیدا گەشایەوە، تیشکی سەر لوتکەکە نووسرابوو: «باوکێتی». بەڵێ، باوکێتی، تۆ باوکیت، دەچیتە ناو دۆزەخەوە و منداڵەکانت ڕزگار دەکەیت، نەک منداڵەکانت بە دۆزەخ بسپێریت، تۆ باوکیت، گەر پێویستی کرد، دەبیتە دوژمنی ھەموو دونیا تا منداڵەکەت لەو کێشانە ڕزگار بکەیت کە تێی کەوتووە. کاری لەپێشینەی تۆی باوک ئەوە نییە خەڵکانێک کە خۆیان لێیان نەقەوماوە لە دوورەوە پێت بڵێن: «چاکی کرد، منداڵەکەی کوشت» و کێشە لە کۆڵ خۆت بکەیتەوە و ببیتە بکوژ، بکوژی کێش؟ منداڵی خۆت! جەرگی خۆت! کە ھیچ شتێک لەوە سەرشۆڕیتر و ڕسواییتر و قێزەونتر نییە دەستت بچێتە جەرگی خۆت، ئەوەی ڕۆژێک لە ڕۆژان نیگای بۆت ھەڵڕوانیوە و وەکو کێوی پشت خۆی تەماشای کردوویت، ئێستا ئەو پەیمانی نەنوسراو و نەوتراو و واژۆنەکراوی باوکێتییە بشکێنیت. نەخێر، پەیمانی باوکێتی لای باوک دوولایەنە نییە، یەکلایەنەیە، لە تۆوە بۆ ئەوە، ئەگەر منداڵیشت پەیمانەکەی شکاند، تۆ لای خۆتەوە پەیمانەکە ناشکێنیت. تۆ باوکیت، ھیچ ھێزێک ئەو ڕاستییە ناگۆڕێت. باوکێتی ئەو تیشکە پرشنگدارەیە کە بەسەر لوتکەی ھەردێکی ئێجگار بڵند و سەخت و بنارتاریکی بڕیاری سەختدا ورشەی دێت. بەرگری لە منداڵەکەم دەکەم. نەخێر، نەک تەنھا ئەوە، بەڵکو دەبێت مێزەکە بە ڕووی کوڕەمەلاکەدا ھەڵبگەڕێنمەوە! دوژمن، دوژمنانە دوژمنایەتیی دوژمنەکەت بکەیت یان نەکەیت، بە دوژمنایەتیی ئەو خوازیار بیت یان خوازنەیار، ھەر دەبێت بزانیت کێ دۆستە و کێ دوژمنە. بۆیە فەرموو، دژێتییەکەت با بێت. ئەم ترسە بەستووە دەسووتێنم. گەر نیازتە لە دەست تۆڵەم ھەڵبێیت. گەر ئەو ئاسمانی ناخمانی داگیر کردووە و کردوویەتی بە سێبەر، کەواتە لە سێبەردا لەگەڵی دەجەنگم!

خۆری تازەھەڵھاتووی ئەو ڕۆژە دڵگیرەی بەھار گشت سەربان و نیوەی گەڕەک و درەخت و گەڵا زۆروزەبەندە بەھارەییەکانی بەردەم خانووەکانی شاری گرتەوە و وەک زێڕاو گشت جێیەکی ڕووپۆش کرد. لە زماکەکەی ناو ماڵی مامۆستا زامەندیشدا تاریکییەکان قەتیس مابوون و بە کۆتی خەم بەسترابوونەوە. تارمایی ئایۆ خان لای پێخەفەکەی زامەندەوە دەجووڵایەوە و بە ھێمنی زامەندی لە خەوی قووڵی تێرنەبوو ھەڵستاند، زامەند کەمێک خۆی کێشایەوە و وتی: «بەیانیت باش» و وەڵام درایەوە، ماوەیەک لە پێخەفەکەیدا مایەوە و پاش چەند چرکەیەک گەڕایەوە نێو ئەو بیرانەی دوێنێ شەو کردبوونیەوە، ئێستا سۆمای بەر ڕێی ڕووناکتر خۆی دەنوواند. پاش کەمێک ئایۆ خان داوای لێی کرد منداڵەکانی تریش ھەڵبستێنێت. زامەند چووە سەرەوە و بە ھێمنی لە دەرگای ژوورەکەی دیدەنی کچی دا، کە دیدەن ڕێی پێ دا، درزێکی دەرگاکەی کردەوە و وتی: «ھەڵستە، پێش ئەوەی خۆت بگۆڕیت بە بێدەنگی وەرە خوارەوە، کارم پێتە»، پاشان ھاتە خوارەوە و چەند جارێک بە ھێمنی لە دەرگای ژوورەکەی دارای کوڕی دا، کە دارا دەرگای کردەوە پێی وت: «بێدەنگ وەرە» و ئاماژەی بۆ ئایۆش کرد، ھێنانی مامۆستا زامەند ئایۆی ژنی و دارای نۆبەرە و دیدەنی کچی بۆ ژووری نووستنەکەی خۆی و دەرگای لە دوایان پێوە دا و داوای کرد ھەر سێکیان دابنیشن و لە نزیکیان دانیشت. شەش چاوی پشکنەر و بپرس و خەواڵوو تێی چەقیبوون، پاش وچانێکی بێدەنگیی درێژ بە ھێمنی وتی: «نھێنییەک ھەیە، جگە لە ئێمە نابێت کەس بیبیستێت. بەڵێنم دەوێت ھیچ شتێک ناڵێن و ناکەن ڕاوێژم پێ نەکەن. بەڵێن دەدەن؟» ئایۆ بێئارامانە وتی: «زامەند چییە بیڵێ، دڵم بەربووەوە بەم بەیانییە»، دارا و دیدەن تەماشای دایکیان کرد و ھیچیان نەوت، مامۆستا زامەند دووبارە وتی: «بەڵێن…»، دیدەن وتی: «بەڵێن دەدەم»، داراش بە دوایدا: «بەڵێن دەدەم»، ئایۆ خان وتی: «بەڵێن بێت… دەی چییە؟» مامۆستا زامەند وتی: «سوێند بخۆن بە کوردستان»، دیدەن وتی: «بەڵێن بێت، بە کوردستان، ھیچ لای کەس نادرکێنم و ھیچ شتێک ناکەم ڕاوێژی تۆی لەسەر نەبێت»، داراش ئەوەندەی بۆی کرا وتەکانی دیدەنی خوشکی دووبارە کردەوە، زامەند تەماشای لە چاوی پرسھاوێژی ئایۆ بڕی و بێدەنگ بوو، دواجار ئایۆ ملی دا و ئەویش سوێند و بەڵێنەکەی دووبارە کردەوە، کە زامەند لێیان ئەرخەیان بوو، وتی: «نابێت ئەم ماڵە چۆڵ بکرێت، دەرگای سەربان بە تەنیا نەکەنەوە. دەبێت ئاگامان لە دیاس و دونیا بێت، خۆمان بیانبەین بۆ قوتابخانە و بیانھێنینەوە. دراوسێیەکمان ھەیە…» لێرەدا ھەناسەیەکی قووڵی ھەڵمژی و ساتێک وچان وتەکانی ونجڕونجڕ کرد، «لە… دوژمن… دیاس… پارە…» ھەر سێ بیسەرەکەی سەرسام و خرۆشاوتر کرد، ئایۆ بە شپرزەییەکی نوێبووەوەترەوە پرسی: «چی؟ دراوسێ و دوژمن و دیاس چی؟» مامۆستا زامەند پاش وچانێکی تر وتی: «دراوسێیەک… لە دیاس دەدات و پارەی منی پێ دەدزێت»، یەکسەر پرسییان: «کێیە؟» زامەند پشوویەکی وەرگرت، بیرێکی کردەوە ئەگەر یەکسەر پێیان بڵێت کێیە ڕەنگە بە دوایدا بچن و قسە لەگەڵ کەسوکاریدا بکەن و لای دراوسێیەکی تر باسی بکەن، ھەروەھا ئەگەری ئەوەشی دانا کە ڕەنگە خەڵکی تریش لەم تاوانەدا بەشدار بن، بۆیە زانی ئەگەر بە تەنیا ناوێک بڵێت، ئەوا ڕەنگە ئەوان کەسانی تر لە گومان ڕیزپەڕ بکەن، بۆیە گۆمی دوودڵییەکەی ئەوانی قووڵتر کردەوە تا گومانەکانیان وایان لێ بکات خۆیان بە کەس نەڵێن، بۆیە وتی: «با دەربکەوێت، ئەوکات شتان ئاسان دەبن»، پاش وچانێک درێژەی دایە و وتی: «ئێوە تەنھا ئاگاتان لە خۆیان و دەوروبەریان بێت»، پاش کەمێک بیری کەوتەوە بڵێت: «ڕەنگە ئەو یەکە پەلاماری دونیاش بدات. ئێوە گەورەی ئەوانن، لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا بن، گەورەیی بە واتای کەڵەگایی نایەت، سەرزەنشتیان نەکەن و ئێوەش ببن بە زەواڵ». پاش وچانێکی تر بە دارای وت: «بەیانیان ھەردووکیان دەبەیت و لە بەردەرگای قوتابخانە دایاندەگریت»، ئینجا ڕووی کردە دیدەن و وتی: «تۆش نیوەڕوان و ئێواران تا ناو ماڵەوە دەیانھێنیتەوە». پاشان ڕووی کردە ھاوژینەکەی و وتی: «ئایۆ، نە دیاس، نە دونیا بۆ ھیچ کوێیەک نانێریت، ئەگەر خۆڵیشت پێیان ڕشت لە پشتیانەوە دەوەستیت و چاودێرییان دەکەیت»، پاشان بە ھەمووانی وت: «ماڵ چۆڵ ناکرێت، بۆ ھیچ جێیەکی زیادە ناچن، لەمەودوا ڕێ بدەن خزم بێت، بەڵام دەبێت ھەمووان لە یەک ژوور بن و چاوتان لە یەکتر بێت». پاشان ھەڵستایە سەر پێ و وتی: «تا چارەی دەکەین… تا چارەی دەکەین… کە زیاترم زانی پێتان دەڵێم، ئێوەش سەرنجی ھەر شتێکی نامۆتان دا پێم بڵێن»، پاشان تا دەرگاکە ڕۆیشت و ئاوڕی بۆیان دایەوە و وتی: «سوپاس، ئینجا بەیانیتان باش! خۆتان ئامادە بکەن و ئەو دووانەی تریش ھەڵبستێنن، با نان بخۆین».

پاش نانخواردن ئەوان منداڵەکانیان گەیاندە قوتابخانە و خۆیشیان چوونە سەر کارەکانیان، مامۆستا زامەند چوو بۆ بازاڕ و چەند قفڵێکی کڕی و ھاتەوە ماڵەوە و تانکییەکانی سەربانی بە قفڵ داخست، لە ترسی ئەوەی نەکا حەمەڕەحمە ئاوی ماڵەکەیان ژەھراوی بکات، دەرگای سەربانیشی بە قفڵ داخست و داینا کە چووە خوارەوە کلیلەکان بداتە دەست ئایۆ خان، بەڵام جارێ نەچووە خوارەوە، بەڵکو چووە ژوورەکەی دیاس و پاش بیرکردنەوەیەکی درێژ و ھاتوچۆ بە ژوورەکەدا وەک ئەوەی پڕۆڤە بۆ پێشکەشکردنی ئەم وتارە بکات لە نێو دادگا، یان لەسەر کەناڵی تەلەفیزیۆن، یان ڕادیۆ، یان لە پێش ئاپۆرایەکی ھەزاران کەسی، وتی: «من حەمەڕەحمە تۆمەتبار دەکەم بە دەستدرێژی بۆ سەر کوڕەکەم، کە تەمەنی تەنھا سیانزە ساڵانە، تۆمەتباری دەکەم بەوەی ھەڕەشەی کوشتنی لە کوڕەکەم کردووە، تۆمەتباری دەکەم بەوەی کوڕەکەمی ناچار کردووە دزی لە من بکات. تۆمەتباری دەکەم بە ھەوڵدان بۆ شکاندنی شکۆی من و کوڕەکەم و تەواوی ئەندامانی خێزانەکەم. داواکارم حەمەڕەحمە و ھاوتوخمەکانی لە ڕەگ و ڕیشەوە لەم کۆمەڵگایەی ئێمە ھەڵبکێشرێن. ھەر کەس و لایەنێکیش دەبێتە ھۆی بەرھەمھێنانی دڕندە و تاوانکاری لەم چەشنە، ئەوانیش دەستیان لەم تاوانانەدا ھەیە. حەمەڕەحمە کە خۆی تاوانکارەکەیە، دەبێت سزای ئەم تاوانانەی وەربگرێت و جارێکی تر بەرنەدرێتە کۆمەڵگا، ئیتر بە کوشتنە، بە بەندکردنە، یان بە ھەر جۆرێکی تری سزای سەختە، کەسی وەھا نابێت لەناو کۆمەڵگادا بێت».

لێرەدا ھۆنوسی ماک تەواوکردنی وتارەکەی گرتە ئەستۆی خۆی و درێژەی پێ دا و وتی: «ئەو پەروەردەیەی کە کەسی وەک حەمەڕەحمە بەرھەم دەھێنێت دەستی لەم تاوانەدا ھەیە و دەبێت بخرێتە ژێر پرسیار و بگۆڕرێت. ئەو خێزانانەی دڕندەی وەک حەمەڕەحمە بەرھەم دەھێنن دەبێت ھەڵبوەشێنرێنەوە. ئەو لایەنانەی سەرکۆنەی ئێمەی قوربانی دەکەن کە گۆشتمان خستووەتە بەردەمی سەگ و گلەیی دەکەین کە بۆچی خواردوویەتی، ئەوانە ھاوبەشی ئەم تاوانانەن کە حەمەڕەحمە دەیانکات و درێژە بەم نەریتی لاقەکردن و دەستدرێژییە دەدەن. ئەوانەی پێیان وایە حەمەڕەحمە قوربانیی پەروەردەیەکی ھەڵەیە، دیسانەوە دێنەوە سەر ھەمان ئەو مەبەستەی ئێمە کە پێمان وایە ئەو پەروەردەیەی بەدئاکاری وەھا بەرھەم دەھێنێت دەبێت بخرێتە ژێر پرسیار و بگۆڕرێت. ئەوانەی پێیان وایە حەمەڕەحمە قوربانیی خێزانێکی خراپە، دیسانەوە دێنەوە سەر ھەمان ئەو مەبەستەی ئێمە کە پێمان وایە ئەو خێزانەی دەستدرێژیکەری وەھا بەرھەم دەھێنێت دەبێت ھەڵبوەشێنرێتەوە. ئەوانەی پێیان وایە حەمەڕەحمە قوربانیی چاندێکی ھەڵە و خراپە، دیسانەوە دێنەوە سەر ھەمان ئەو مەبەستەی ئێمە کە پێمان وایە ئەو چاندەی تاوانکاری وەھا بەرھەم دەھێنێت دەبێت بنکۆڵ بکرێت و لە ڕیشەوە ھەڵبکێشرێت و فڕێ بدرێتە ناو زێرابی مێژووەوە، کە ئەوێ جێی شایستەی خۆیەتی. ھەموو خێزانێک باش نین، ھەموو خێزانێک شایستەی ڕێز نین، ھەموو خێزانێک منداڵی بەسوود بۆ کۆمەڵگا بەرھەم ناھێنن، ئەگەر وا نییە، حەمەڕەحمە و ھاوشێوەکانی لە کوێوە ھاتوون؟ مەگەر ھەر لەو کارگەی مناڵخستنەوە پیرۆزکراوەوە نەھاتوون؟ ھەموو خێزانێک، بە تایبەتی ئەوانەی کارگەی بەرھەمھێنانی تاوانن، نەک شایستە نین وەک بەھای باڵا دابنرێن، بەڵکو شایستەن وەک بنی چاڵەتەرس دابنرێن. ئێمە شار دروست ناکەین بۆ ئەوەی خۆمان لە کونجی ژوورەوەی ماڵ بخزێنین و خۆمان بەند بکەین، نەخێر، ئێمە شار دروست دەکەین تا جێپێ و نشینگەی ژێر خۆمان فراوانتر بکەین. ئەگینا ئەگەر بڕیار وا بێت نەوێرین لە ماڵ بچینە دەر لە ترسی ئەوەی یەکێک لاقەمان نەکات، یەکێک بێڕێزیمان بەرانبەر نەکات، یەکێک مافەکانمان زەوت نەکات، ئیتر بۆچی نەچینەوە ناو سروشت و لەگەڵ شێر و پڵنگ و ورچ و کەمتیاردا بژین؟ بۆیە کاتێک کەسانێک دێن و بە ژنان و کوڕان و منداڵانمان دەڵێن: مەچنە دەرەوە تا لاقە نەکرێن، ئەمە خۆی بەڵگەی شکستی ئەو نەریتە پیرۆزکراوەیە کە ھەزاران ساڵە وەک کۆت لە ملمانیان ئاڵاندووە، بەڵگەی شکستی ئەو پەروەردەیەیە کە لە ڕاستیدا پێمان نەدراوە، بەڵام زلبەھاییەکان سوورن لەسەر ئەوەی پەروەردە کراوین، نەک تەنھا ئەوە، بەڵکو ئەم پەروەردەیەی کە نەکراوین جوانترین و بێگەردترین و نایابترین پەروەردەیە و ئاکاری بەرزی لێوە بەرھەم دێت! ئەم جۆرە پەیامە واتە ئێمە ئامادە نین ھیچ بگۆڕێین، ئێمە دڕندەین، ئێمە لاقەچین، ئێمە ئاڵۆشبازین، ئێمە سنووربەزێنین، ئێمە شکۆشکێنین، بەڵام تۆ مەیە دەرەوە و مەیە بەردەممان! وەک بڵێیت دەرەوە موڵکی ئەوانە و من و تۆ و دیاس بۆمان نییە دەرەوە ببینین! نەخێر، ئێمە شارمان بۆ ھەموومان دروست کردووە، وڵات بۆ ھەموومان دروست دەکەین نەک تەنھا بۆ ئاڵۆشباز و لاقەچییەکان و دەستوەشێنەکان و شکۆشکێنەکان. نەخێر، ئەگەر خۆتت پێ ناگیرێت کێشەی ئێمە نییە، کێشەی تۆیە، ئێمە نین کە بەدئاکار و بەدڕەفتارین کە دەمانەوێت بە ئازادی بە شاردا بسووڕێینەوە، بەڵکو تۆیت کە ھێندە بەدئاکار و بەدڕەفتاریت کە ناتوانیت لاقەی کەس نەکەیت! دەبێت ئەم جۆرە بیرکردنەوانە و ئەم جۆرە قسانە قەدەغە بکرێن، ئەم جۆرە قسانە برەودەرن بە ڕەفتارەکانی حەمەڕەحمە و ھەموو ئەو تاوان و دەستدرێژییانەی ڕۆژانە دەکرێنە سەر ھاووڵاتییان. تەنھا ئەو کەسە تاوانبار نییە کە دەستدرێژییەکە دەکات، بەڵکو ئەو کەسەش بە شێوەیەکی بەشەکی تاوانبارە کە وتە و وتار و قسەکانی دەچنە خزمەتی برەودان بەو دەستدرێژی و تاوانکارییانەوە. ڕەنگە زلبەھاییەکان بڵێن «چەم بێ چەقەڵ نابێت»، ئەمە جگە لەوەی پەروەردەکەیان دەخاتە ژێر پرسیارەوە، چونکە ئەو کاتە پەردوەردەکەیان بە چەم دەچووێنن، ئەگەر واش بێت، ئەوا ئەم چەمە چەقەڵی ئێجگار زۆری تێدایە، کە ڕاستترە بڵێن بووەتە چەمی چەقەڵان و چەقەڵ بە خوێنی سەری ھاونیشتمانییان تینووە.

ئەو کاتەی ئەم چیرۆکە ڕووی دا ھێشتا زۆری مابوو زلبەھاییەکان و بەھاباڵابازەکان و ئیسلامییە سیاسییەکان گەلەکۆمەکێ لە «ڕێکخراوەکان» بە گشتی و ڕێکخراوەکانی داکۆکی لە مافی خانمان بە تایبەتی و خودی مافی خانمان بکەن و وەک تێکدەری شوناسە پڕ لاقەکردنەکەیان بیانناسێنن و دژایەتییان بکەن و پێیان وا بێت لێکۆڵینەوەی جێندەری دەبێتە ھۆی بێڕەوشتبوونی کۆمەڵگا، لە کاتێکدا سەرزەنشتکردنی قوربانییەکان، کە پیشەی ھەمیشەیی ئەوانە و چاوپۆشین لە ھەموو تاوان و بەدئاکارییەکانی خۆیان و چواردەورەکەیان وای کردووە کە ھەر لە بنەڕەتەوە ڕێکخراوی داکۆکیمان لە مافی خانمان و منداڵان ھەبێت. ئەم چیرۆکە و ھەزارانی وەک ئەم چیرۆکە زۆر پێش ئەوە ڕوویان دا کە ئیسلامییە سیاسییەکان و ئەوانەی مەراییان بۆ دەکەن لێکۆڵینەوەی جێندەری وەک ھاوڕەگەزخوازیش نا، بەڵکو وەک ھاوڕەگەزبازی و بێڕەوشتکردنی کۆمەڵگا و دوژمن پێناسە بکەن و ئاڵای بەھای باڵا و شیرازەی خێزان و کەلتوور و نەریتی جوانیان ھەڵبکەن و ھەموو تاوانەکانی بێپەروەردەیی و چاند و نەریتە خراپەکانی خۆیان بخەنە ملی ئەوانەی بە ڕاستی لە خەمی مافی ھاووڵاتییاندان و دەیانەوێت نیشتمانێکی ژیار دابمەزرێنن. نەخێر، ئەو کاتە ھیچ کامێک لەمانە نەبوون و ھێشتا کۆمەڵگاکە ھەر ئاوھا بوو. تۆی خوێنەر و بیسەر یادگەت بگەڕێ و ڕاستگۆ بە، لە کۆڵانەکەی ئێوەدا و پێش جیھادی پووچی دژەجێندەر و دژەژنی ئێستانانی زلبەھاییەکان، تۆ لەم چوار کەسە کامیان بوویت: وەک دیاس قوربانیی دەستی لاقەکەر و بەدئاکارێک بوویت کە ھەمووان بۆ ئەویان پۆشیوە و سەرزەنشتی تۆیان کردووە؛ یان وەک منداڵانی گەڕەکەکەی دیاس لایەنی تاوانکارەکەت گرتووە و سەرزەنشتی قوربانییەکەت کردووە، یان وەک ھۆنوسی ماک ھەموو جۆرە ماستاو و مەراییەکت کردووە تا ئاگرە سوورە لە خۆت دوور بێت و لە باشترین حاڵەتدا خۆتت تێنەگەیاندووە، تەنھا لەبەر ئەوەی لە تۆ دوور بووە؛ یان خۆت حەمەڕەحمەکە بوویت؟ تۆ کامیان بوویت؟ ئینجا ئێستا کە یادگەت گەڕایت، دووبارە زانیت کە ئێستانان زلبەھاییەکان بە چەواشە و درۆ ھەموو تاوانەکانی کۆمەڵگایان خستووەتە ملی ئەوانەی بۆ مافی شارستانی و مافی خانمان و منداڵان تێدەکۆشن، ھەست ناکەیت ھەڵخڵەتاویت، یان خۆت و خەڵک ھەڵدەخڵەتێنیت؟ ھەست ناکەیت ستەمکاریت و پێویستە داوای لێبوردن بکەیت و لەو دژایەتییە خۆڕاییەت پاشگەز ببیتەوە؟ ستەم مەکە، با ستەمت لێ نەکرێت؛ خەڵک مەکە بە قوربانی، با خۆت نەبیتەوە بە قوربانی؛ ئەو نەریت و چاندە مەپارێزە کە بەدکار و ستەمکار و قوربانی دروست دەکات، با خۆت نەبیتە یان بەدکار، یان ستەمکار، یان قوربانی.

---

[1] بەشێکیم لە ٦ تا ٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ نووسی، بەڵام تەواوم نەکرد، لە ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣وە تا ٢٣ی شوباتی ٢٠٢٣ کارم تیایدا کرد و پیایدا چوومەوە و تەواوم کرد. لە ڕۆژانی ٧ و ٨ی شوباتی ٢٠٢٣دا ھەر بە مۆبایلەکەی خۆم خوێندنەوەیەکیم بە دەنگی خۆم بۆی تۆمار کرد و بۆ ھەندێک ھاوڕێم نارد تا سەرنج و تێبینیم بدەنێ، ھەندێکیان سەرنج و تێبینیی بەپێزیان پێم دا و ھەندێک ھەڵەی ڕێنووسیان بۆم ڕاست کردەوە، سوپاسیان دەکەم. لە ١٨-٢٣ی شوباتی ٢٠٢٣دا بە ئامێرێکی تۆمارکەری باشتر (زووم ئێچ ٦) ھەر لە ماڵی خۆمدا خوێندنەوەیەکی نوێترم لێی تۆمار کرد و ھەر خۆیشم مۆنتاژم کرد. بەشێکی تری ھۆنوسیاس بۆ درێژەپێدانی ئەم چیرۆکە تەرخان دەکەم، لەو بەشەدا زیاتر دەچمە سەر باسکردنی ماڵ و ژیانی حەمەڕەحمە و پاڵنەرەکانی پشت کردەوەکانی، ھەروەھا لەو بەشەدا ڕووبەڕووبوونەوەی دوو خێزانی ماڵی مامۆستا زامەند و حەمەڕەحمە ڕوو دەدات و لێکۆڵینەوە و لێپێچینەوە و دادگایی و ئەنجامی دادگاییەکەی حەمەڕەحمە دەخەمە ڕوو. جگە لەوەی درێژە بە گەنگەشەکردنی زیاتری ھەندێک لەم مژارانە دەدەم و ھەوڵ دەدەم ھەندێک لەو پێشنیارانەی لێرەدا خرانە ڕوو، لە گۆشەیەکی ترەوە بخەمە ژێر پرسیار و لێکۆڵینەوەوە، تا بزانین ئایا بە ئەنجامی نوێ دەگەین، یان نا؟ ~نەوا موکرجی

[2] ھۆنراوەی بەختەوەریی ژیلا حسەینی.

[3] چوار دێڕ لە ھۆنراوە و گۆرانیی چاوەڕێتمی نەوا موکرجی.