پەیوەندیی هونەر و وارگێڕی1
ئایا هونەر و وارگێڕی پەیوەندییان هەیە؟ ئایا هونەر لە گەل و نەتەوە گەورەترە؟
کەسێک وتوویەتی: «کاتێک دەڵێیت بە بڕوای من هونەر هیچ پەیوەندیی بە وارگێڕییەوە (سیاسەت) نییە، وەک وایە بڵێیت بە بڕوای من خۆر نییە! شتەکە لەسەر بڕوای تۆ نەوەستاوە، هەیە و تەواو».
جا ئایا وایە؟ ئایا هونەر و وارگێڕی پەیوەندییان هەیە؟ ئایا هونەر لە گەل و نەتەوە گەورەترە؟
ئەو کەسەی ئەو وتەیەی وتووە کە «وەک وایە بڵێیت بە بڕوای من خۆر نییە»، هەر خۆمم، بەڵام خۆمی ئێستانان. بەڵام داخۆ هەمیشە بڕوام وا بووە؟ نەخێر.
هزرم وەک هی ئێستای زۆربەتان بوو
پێنج ساڵ بەر لە ئێستا خۆم بڕوای تەواوم وا بووە کە هونەر لە گەل و نەتەوە گەورەترە و هونەر و وارگێڕی پەیوەندییان نییە. بەڵگەش ئەوەیە: لە وتاری هونەر و داهێنانی کوردی-دا، کە خۆم لە ٢٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٠دا نووسیومە و لە ماڵپەڕەکەمدا بڵاوم کردووەتەوە، دەڵێم: «هونەر زۆر لەوە گەورەترە بە سنووری گەلانەوە ببەسترێتەوە». ئەو کاتەی ئەم ڕستەیەم نووسیوە تەواو باوەڕم بەم وتەیە هەبووە. بەڵام ئێستانان بیروبۆچوونم گۆڕاوە و خۆم (بە ئامادەیی ئێوە) بەرپەرچی ئەم وتەیەی خۆم دەدەمەوە.
وتارەکە وتارێکی درێژە، لە ١ تا ٣ی ئاداری ٢٠٢٥دا بە وردی پیایدا چوومەوە. لەم پێداچوونەوەیەدا بە گوێرەی تێگەیشتنی ئێستانانم هەندێک پەڕاوێزم بۆی نووسی و لە هەندێک جێدا ڕای جیاوازی ئەمڕۆمم لەسەری دا. ئەگەر دەرفەتیش ڕەخسا لە ئایندەدا زیاتری لەسەر دەڵێم و دەنووسم.
لەو وتارەدا لە زۆر لایەنەوە پرسی هونەر و داهێنانم خستووەتە ژێر نووکی نەشتەر. هێشتا بە شایستەی خوێندنەوەی دەزانم و لە پشت زۆربەی وتەکانیەوە دەوەستم. بەڵام لەگەڵ هەندێک لە هەڵهێنجانەکانی کۆتاییدا هاوڕا نەماوم، بە تایبەتی ئەو ڕستەیەی دەڵێم «هونەر زۆر لەوە گەورەترە بە سنووری گەلانەوە ببەسترێتەوە». ئەو ڕستەیە و ئەو تێگەیشتنەی لە پشت ئەو ڕستەیەوەیە بە کێشە دەزانم. هەمان ئەو تێگەیشتنە کێشاوییەشە کە ئەمڕۆ هزری زۆربەی هونەرمەندە کوردەکانمان و زۆربەی خەڵکی کوردستانیشی داگیر کردووە.
(لەگەڵم بن، لە بارەی ئەم گۆڕانی بیروبۆچوونەمەوە ٢٨ ئەڵقۆچکەم ئامادە کردووە، هەموو حەفتەیەک لە کەناڵی خۆم پێشکەشتانی دەکەم. تیایدا ئەم بابەتەتان بۆ شی دەکەمەوە و دەچینە بنج و بناوانی و دۆزینەوەی وەڵامی ئەو دوو پرسیارەی ئاماژەم پێیان دا، ئەوانیش یەکەم: ئایا هونەر و وارگێڕی پەیوەندییان هەیە؟ دووەم: ئایا هونەر لە گەل و نەتەوە گەورەترە؟)
بڕوام وا بوو هونەر لە نەتەوە گەورەترە
بەستێنی ڕستەکە
ئەمە وتەکانی خۆمی پێش پێنج ساڵ بەر لە ئێستایە:
بە بڕوای من هونەرمەندی نوێی سەردەمی مرۆڤی نوێ ئەرکی ئەوەیە لە هونەری هەموو گەلێک بخوازێت و هونەری جیهانیی نوێ بسازێنێت. خۆبەستنەوە بەوەی تاهیر تۆفیق چیی کردووە بۆ ئەوەی تۆش تا ماویت دووبارەی بکەیتەوە بەفیڕۆدانی هەلی خۆبوونتە.
هەموو هەوڵدان بۆ دووبارەکردنەوەیەک سەربارێک دەسازێنێت. هەموو خۆبەستنەوەیەک بە چێژی پەسەندکراوی ناوچەکەتەوە گوریسێکی زبرە و لە مل و قاچی خۆتی دەئاڵێنیت. ئەگەر گەلەکەشت داوای لێت کرد، تۆ مەیکە. ئەوان تۆی نوێ بە چەکی کۆن سڕ دەکەن، چونکە زۆربەی مرۆڤ بە سرووشت حەزی لەوە نییە لە بەردەم شتی نوێدا تاقی بکرێتەوە.
تۆ مرۆڤ و هونەرمەندی ئەمڕۆیت، نەک هی دوێنێ. سبەیش هونەرمەندی خۆیی دەبێت. تۆ ئەرکی ئەمڕۆت جێبەجێ بکە، هونەر زۆر لەوە گەورەترە بە سنووری گەلانەوە ببەسترێتەوە: چۆن خۆر، مانگ، ئاسمان، ئەستێرە، با، هەوا، ڕووناکی…تد. بۆ هەموو مرۆڤەکانە بە یەکسانی، ئاوها موزیک و هونەریش هی هەموو کەسێکە بە یەکسانی. کە هونەرت بۆ تەنها یەک گەل تەسک کردەوە، ئەو کاتە دەبێت پۆلیسیشی بۆ دابنێیت.
بێگومان گەر بتەوێت بە باشترین شێوە لە بەستێنی ئەو وتەیە تێبگەیت باشترە هەموو وتارەکە بخوێنیتەوە. بەڵام ئەوە کورتەی بەستێنەکەی بوو.
هزری پشت ڕستەکە
ڕستەی «هونەر زۆر لەوە گەورەترە بە سنووری گەلانەوە ببەسترێتەوە» لەو هزرەوە سەرچاوەی گرتووە کە پێی وایە هونەر لە هەسارەیەکە و جیهان و گەلان لە هەسارەیەکی ترن و پەیوەندییان نییە. بە تایبەتی لەو گریمانەیەوە دێت کە گوایە هونەر پەیوەندیی بە باری وارگێڕیی نەتەوەکانەوە نییە. بەڵام وا نییە و ئەمە دروست نییە.
ئەگەرچی زۆربەی خەڵک و هونەرمەندانیشمان وا تێگەیشتوون کە جیهانی هونەر جیهانێکی دابڕاو و زۆر بێگەردە و سنووری تێدا نییە، بەڵام تا لەم جیهانەدا بین ئەمە ڕاست نییە. چونکە لەم جیهانەدا خێڵ و گەل و نەتەوە و دەوڵەت هەن. بەرەبەرە بۆتان ڕوون دەکەمەوە ئەمانە پەیوەندییان چییە بە بابەتەکەوە.
لەبەر ئەوەی ئەم زنجیرەیە لە بارەی پەیوەندیی هونەر و وارگێڕییە (ئەوەی خەڵکی تر پێی دەڵێت سیاسەت)، ناچارین کەمێک بچینە نێو باسی وارگێڕییەوە و چەند وشە و زاراوەیەکی نێو ئەو بوارە بناسین. بۆ ئەوەی بزانین پەیوەندیی هونەر و وارگێڕی (ئەگەر هەبێت) لە کوێدایە.
چاند و نەریت
لەبەر ئەوەی لە درێژەی ئەم زنجیرە ئەڵقۆچکانەدا زووزوو وشەی چاند و نەریت بە کار دەهێنم، پێویستە ڕوونکردنەوەیەک لەسەر دوو وشەی چاند و نەریت بدەم.
لە چیرۆکی لاقەکردنی دیاسدا، کە خۆم نووسیومە و بە دەنگیش خوێندوومەتەوە و لە یوتیوب و کەناڵەکەی خۆم لە تیلیگرام هەیە، بە درێژی باسم لە چاند و نەریت و جیاوازییەکانیان کردووە. بەڵام لێرە بە کورتی پێناسەی هەردووکیان دەکەم:
چاند: خوازەییانە واتە کێڵان و چاککردن و برەودان و پەرەپێدان و چاندنی مێشک و توانا و ڕەفتار و چێژ و ئەو شتانە. واتە برەودان و باشترکردنە بە فێرکردن و ڕاھێنان.
نەریت: «کردەی گواستنەوە یان ڕادەستکردنە. یان کرۆکی ئەوەیە کە لە یەکێکەوە بۆ یەکێکی تر یان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر ڕادەست کراوە. لەوانە: گواستنەوەی دەربڕین، باوەڕ، یاسا، خوو و ڕەفتار، یان شتی لەو شێوەیە. بە تایبەتی بە شێوەی زارەکی، یان تەنھا کردارەکییانە، نەک بە شێوەی نووسراو».
هەموو شتێک کەلتوور نییە
جا ئێستانان زۆربەی کوردان لە خۆیانەوە وشەی «کلتوور» دەهاونە نێو هەموو ڕستەیەکەوە. ئەمەش لە هەڵەی ئینگلەکانەوە هاتووە. ئاخێوەری ئاسایی زمانی ئینگلی جیاوازی لە نێوان نەریت و چانددا ناکات و زۆربەی کات بە هەردووکیان دەڵێت کلتوور (کەڵچەر). من وشەی چاندی کوردی لە بەرانبەر کلتوور، یان کەڵچەردا بە کار دەهێنم.
جا زۆر کوردیش، کە کوێرانە دوای هەموو دونیا دەکەون و قسەی هەموو جیهان دووبارە دەکەنەوە، بێ ئەوەی بیخەنە ژێر پرسیارەوە، ئەم هەڵەیەی ئینگلەکانیان هێناوە و دووبارەی دەکەنەوە. بۆ نموونە دەڵێت: «با خوێندنەوە بکەین بە کەلتوور!» خوێندنەوە نابێت بە کەلتوور، دەبێت بە نەریت. یان دەڵێت: «گەندەڵی کەلتوورێکی ناشیرینە». گەندەڵی کەلتوور نییە، نەریتە.
بەر و خاوەندارێتی
دەبێت دوو شت لە یەک جیا بکەینەوە، ئەوانیش بەر و خاوەنن. بەر، یان بەرهەم، کارێکە کە کەسێک دەیکات، بەڵام مەرج نییە خۆی ببێتە خاوەنی.
بۆ نموونە دەشێت بەشگەیەک (کۆمپانیا)، یان کەسێک هونەرمەندێک ڕابسپێرێت بە بەرهەمهێنانی بەرێک، لە بەرانبەر ماندووبوونەکەیدا پارە بە هونەرمەندەکە بدات. هونەرمەندەکەش بەرەکەی بۆ بەرهەم دەهێنێت. ئەگەرچی ڕاستە بەری کاری هونەرمەندەکەیە، بەڵام موڵکی ئەو نییە، بەڵکو دەشێت (بە گوێرەی ڕێکەوتنی سەرەتا) ڕاسپێرەکە ببێت بە خاوەنی بەرەکە.
بەشێکی زۆری هونەر هەر لە ئێستا و کۆنیشدا ئاوها کاری کردووە و دەکات: دەوڵەمەندێکی ئەوروپا، یان خانەدانێک، یان لایەن و دەزگایەک بڕێک پارەی داوە بە هونەرمەندێک بۆ ئەوەی هونەرمەندەکە بەرێک بەرهەم بهێنێت. بۆ نموونە خانەدانێک شێکسپیری ڕاسپاردووە بە نووسینی بەرێک، پارەی پێی داوە، شێکسپیریش بەرەکەی بەرهەم هێناوە. یان کڵێسای کاسۆلیک هونەرمەندێکی ڕاسپاردووە بە بەرهەمهێنانی کارێک، دواتر بەرهەمەکە بووە بە موڵکی کڵێسای کاسۆلیک. بە نموونە پەیکەرەکانی میگێلانجیلۆ و وێنەکانی داڤینچی و موزیکەکانی یۆهان سێباستیان باخ.
لە کوردیدا بەو بڕە پارەیە دەوترێت مز (کۆمیشن commission)، کەسەکەی مزەکەش دەدات دەبێتە مزدەر، یان ڕاسپێر (کۆمیشنەر commissioner). ئاوها هونەرمەندەکە کارەکەی بەرهەم هێناوە، ئەوجا دەشێت کارەکە بووبێت بە موڵکی مزدەرەکە.
شێکسپیریش ماستاوچی بووە؟
ئەگەر سەیری ڤینوس و ئادۆنیس بکەیت، کە شێکسپیر (١٥٦٤-١٦١٦) نووسیویە، لە لاپەڕەی یەکەمدا سوپاسی مزدەرەکەی دەکات. تەنانەت ئەوەندە زیادەڕەوی لە ستایشەکەیدا دەکات کە ئەگەر شێکسپیر کورد بووایە دەیان کەس پێیان دەوت: ماستاوچی و چڵکاوخۆر و مەسینەهەڵگر و کۆیلە و چی و چیی تر.
بێباوەڕ بووە و کاری بۆ کڵێسا کردووە
کڵێسای مەسیحی، بە تایبەتی کڵێسای کاسۆلیک چەندین موزیکدانەری ڕاسپاردووە بە دانانی موزیک بۆ بۆنەی دینی. یەکێک لەو موزیکانەی کڵێسا پشتیوانیی دارایی لێ کردووە و هونەرمەندانی ڕاسپاردووە موزیکی بۆ دابنێن، موزیکی ماس-ە.
ماس Mass بۆنەیەکی پیرۆزی مەسیحییەکانە، یەکشەممان لە کڵێسا و کاتیدراییەکان دەگێڕرێت. زۆر جار بۆنەکە بە موزیک دەکرێتەوە. زۆربەی موزیکدانەرە هەرە نایابە کلاسیکییەکانی ئەوروپا موزیکیان بۆ ئەم بۆنەیە داناوە، موزیکەکەش هەر بە ناوی بۆنەکەوە پێی دەوترێت ماس. بە نموونە باخ، هاندێل، هایدن، مۆتسارت، بێتهۆڤن، ڤێردی (ئەمانە ناوی کۆمەڵێک کەڵەهونەرمەندی ئەوروپان)، هەموویان ماسیان داناوە. تەنانەت جیوزێپپێ ڤێردی (١٨١٣-١٩٠١)، کە یەکێک بووە لە بلیمەتترین موزیکدانەرەکانی ئیتالیا، بە ئاشکرا کەسێکی نازانمگەرا (ئەگنۆستیک) بووە، واتە باوەڕی بە مەسیحێتی نەبووە، بەڵام موزیکی ماس-ی داناوە و موزیکەکەش ئێجگار نایاب و بەناوبانگیشە.
بەرهەم موڵکە
موڵکی هزرەکی
دەبێت وا سەیری بەری هونەر بکەین کە موڵکە، موڵکێکی هزرەکییە (Intellectual property).
موڵک لە باوک و دایکەوە بە میرات بۆ منداڵانیان دەمێنێتەوە. لەوانیشەوە بۆ نەوە و وەچە و تەواوی ئەو بنەماڵە و خێڵە دەمێنێتەوە کە لەو دایک و باوکەوە دێن. لەوانیشەوە بۆ تەواوی ئەو گەلە دەمێنێتەوە کە لەو خێڵەوە هاتوون. لەوانیشەوە بۆ ئەو نەتەوە و دەوڵەتە دەمێنێتەوە کە لەو گەلەوە هاتوون، یان خاوەندارێتی لەو گەلە دەکەن. تۆزێکی تر ئەم ڕستەیەی کۆتایی ڕوونتر دەکەمەوە.
ئەگەرچی ڕاستە سەرەتا بەری هونەری، واتە ئەو کارە هونەرییەی لە هونەرمەندێکەوە بەرهەم دێت، بەرهەم و موڵکێکی تاکەکەسییە، واتە هونەرمەندێک کارێکی هونەری بەرهەم دەهێنێت، ئەو کارە بەرهەمی ئەو هونەرمەندەیە، ڕەنگە هەر لە سەرەتاشەوە خاوەنی یاسایی ئەو بەرهەمە بێت، بەڵام تا ماوە بە موڵکی ئەو هونەرمەندە نامێنێتەوە. چونکە هونەرمەندەکە خۆی دەمرێت و دەڕوات. بۆیە بە ناچارەکی خاوەندارێتیی ئەو بەرهەمە دەگوێزرێتەوە. دەبێت کەس یان لایەنێکی تر ببێت بە خاوەنی ئەو بەرهەمە.
ئەگەر بە دروستی و ڕێکوپێکی و ئاگایانە خاوەندارێتی لەو بەرهەمە بکرێت، ئەوا بەرهەمەکە دەبێتە موڵکی نەتەوەی هونەرمەندەکە.
بۆ نموونە من وەرگێڕی ڕۆمانی ئولیسی جەیمز جۆیسم. ئێستاش خۆم خاوەنی یاسایی پەڕتووکە کوردییەکەم. واتە هەم بەری خۆمە، هەم موڵکی خۆمە. بەڵام سبەی دەمرم، ڕەنگە ئەگەر تا ئەو کاتە منداڵم ببێت (چون ئێستا منداڵم نییە)، ئەوان دەبنە خاوەنی پەڕتووکەکە، دوای ئەوان بۆ نەوەکانی ئەوان دەمێنێتەوە. بەڵام ئیتر ڕۆژێک دێت دەبێت ئولیسی کوردی ببێتە موڵکی کورد. خوازیاریشم دواتر ببێتە موڵکی دەوڵەتی کوردستانی سەربەخۆ.
کورد و کوردستان جیان
ئەگەر سەرنج بدەیت، کورد و کوردستانم جیا کردووەتەوە. چونکە خودی هاووڵاتی جۆرێکە لە موڵک و لە ئەڵقەی داهاتوودا بە درێژی باسی دەکەم. کورد ئەم چرکەیە یان سەر بە عێراقە، یان ئێران، یان تورکیا، یان سووریا، یان ئازەربایجان، یان هەندێک وڵاتی هەندەران. واتە ئەو دەوڵەتانە خاوەندارێتی لە کورد دەکەن (بە زیای خێرمان نەکرد). لەبەر ئەوەی دەوڵەتی کوردستانی سەربەخۆمان نییە، کورد موڵکی یەکێکە لەو دەوڵەتانە. ئاوهاش بە ناچارەکی بەری هەموو کوردێک دەبێتە موڵکی یەکێک لەو دەوڵەتانە. واتە ئێمە دەیکەین، ئەوان دەیخۆن و خۆیانی پێوە بادەدەن. چاندی ئەوانی پێ دەوڵەمەند دەبێت. ئەوەش یەکێکی تر لەو هەزاران هۆیەی بۆچی دەوڵەتی کوردستانی سەربەخۆ بۆ کورد پێویستە، بۆ ئەو کەسانەی پێیان وایە کورد دەوڵەتی سەربەخۆی پێویست نییە.
بەڵام من خوازیارم تەواوی بەرهەمەکانم ببنە موڵکی دەوڵەتی کوردستانی سەربەخۆ. ئەگەر نەشبوون، دڵنیام نەتەوەکەم خەبات بۆ ئەوە دەکەن خۆم و کارەکانم بکەن بە موڵکی دەوڵەتی کوردستانی سەربەخۆ و نەهێڵن نەتەوە و دەوڵەتی تر خاوەندارێتیم لێ بکەن.
دەوڵەت و سەروەری
سەروەری
شتێک هەیە پێی دەوترێت سەروەری (سۆڤرنتی – سیادە). سەروەری واتە دەسەڵاتی هەرە بەرز. هەموو دەوڵەتێک سەروەریی هەیە. بەڵام سەروەریی دەوڵەت هەمیشە لە دەست کۆمەڵێک لە ژێرهاویشتەکانی ناو ئەو دەوڵەتەدایە. بێگومان ئەو کۆمەڵەش هەر کەسێک بن سەروەریی ئەو دەوڵەتە بە گوێرەی بەرژەوەندیی خۆیان بە کار دەهێنن.
ئەگەر دەوڵەت ئوتومبێلێک بێت، کۆمەڵە و نەتەوەکانی ناوی سەرنشینن، سوکان و کورسیی شۆفێر سەروەرییە، شۆفێرەکە ئەو لایەنەیە کە سەروەرییەکەی بە دەستەوەیە. واتە چۆن شۆفێر ئوتومبێل بە ڕێوە دەبات و لێدەخوڕێت، ئاوهاش لایەنێک لە لایەنەکانی نێو دەوڵەتێک سەروەرییەکەی بە دەستەوە دەبێت و بە گوێرەی ویستی خۆی دەوڵەتەکە دەنەخشێنێت و بە ڕێوەی دەبات.
چەندین ڕێ هەیە بۆ ئەوەی سەروەریی دەوڵەتێک بە دەست بهێنیت، یەکێک لە ڕێیە باوەکان زۆرینەبوونە. کورد کە نەتەوەیەکی لانیکەم چل ملیۆن و لانیزۆر سەد ملیۆن کەسییە، ئا لەوێدا ستەمێکی گەورەی لێ کراوە کە لە پێنج دەوڵەتدا کراوە بە کەمینە، بۆ ئەوەی یەکێک لە ڕێ سەرەکییەکانی گرتنەدەستی سەروەریی ئەو دەوڵەتانەی لێ بگیرێت.
دەوڵەت نوێنەری کۆمەڵە خەڵکێکە
دەوڵەت شائامرازی پاراستن و برەودان و پەرەپێدان و باشترکردن و نوێنەرایەتیکردنی کۆمەڵە خەڵکێکی ناویەتی. لە ئەڵقۆچکەی داهاتوودا بە درێژی باسی خەڵکی نێو دەوڵەت دەکەم. جا بتەوێت و نەتەوێت، ئەوەی سەروەریی پێیە خۆی و خەڵکی خۆی لە پێشتر دادەنێت. خۆ هەموو کەس کورد نییە هەموو دونیا بخاتە پێش خۆیەوە!
تورک لە تورکیادا سەروەریی دەوڵەتەکەی پێیە. عەرەبی شیعە لە عێراقدا سەروەریی دەوڵەتەکەی پێیە. فارس لە ئێراندا سەروەریی دەوڵەتەکەی پێیە. عەرەبی تیرۆریستی سوننەی تورکپەرست لە سووریادا سەروەریی دەوڵەتەکەی پێیە. تورکی ئازەری لە ئازەربایجان (کە کوردستانی سووری لێیە) سەروەریی دەوڵەتەکەی پێیە.
هەر یەکێک لەو لایەنانە خەڵکی خۆیان دەخەنە پێش کوردەوە. دەوڵەتەکانیان بۆ پاراستن و برەودان پەرەپێدان و باشترکردن و نوێنەرایەتیکردنی تەنها خۆیان بە کار دەهێنن. ڕەنگە هەندێکتان لێرەدا ڕەخنەی ئەوەم لێ بگرن کە: ئێمە سەر بە عێراقین، یان ئێرانین، یان تورکیاین، یان سووریاین، نەتەوەی عێراقیین، ئێرانیین، سووریایین، تورکیایین. چۆن وا دەڵێیت؟ دواتر بە تایبەتی وەڵامی ئەم ڕەخنەیە دەدەمەوە. بەڵام ئێستا هەر ئەوەندە دەڵێم کە: نەتەوەیەک نییە ناوی نەتەوەی عێراقی، نەتەوەی ئێرانی، نەتەوەی تورکیایی، نەتەوەی سووریایی بێت. کورد لە هەموو ئەم جێیانەدا چەندێکیش چی بێت، هەر ژێردەستە و ژێرهاویشتەیە.
ئاسایشی درێژخایەنی کورد و مێژووی و چاند و ئایندەی و منداڵ و نەوەکانی لە نێو هەر دەوڵەتێکی تر جگە لە کوردستاندا هەمیشە و هەمیشە لە مەترسیدان، چونکە ژێرهاویشتەیەکە کە سەروەریی نییە. ئەمەش نیاری داهاتوومە.
خەڵک ژێرهاویشتەیە
شەعب و گەل و قەوم
زۆر جار ئێمەی کورد بەو درۆیە هەڵخڵەتێنراوین و هەڵدەخڵەتێنرێین کە لەگەڵ کۆمەڵەیەکی خەیاڵیدا کۆ دەکرێینەوە. ئامرازی هەڵخڵەتاندنەکەشمان وشەی فریودەرە. زۆر جار وشە هەڵخڵەتێنەرە. نەیارانی کوردیش بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بە ئەنقەست برەو بە وشەگەلێکی فریودەر دەدەن. سیان لەو وشانە وشەی «شەعب» و «گەل» و «قەوم»ن.
بۆ نموونە کوردی باشوور وا تێگەیەنراوە کە بەشێکە لە «شەعب»ی عێراق. یان کوردی ڕۆژئاوا بەشێکە لە «شەعب»ی سووریا. کوردی باکوور وا تێگەیەنراوە کە بەشێکە لە «گەل»ی تورکیا. یان کوردی کوردستانی سوور بەشێکە لە «گەل»ی ئازەربایجانی. کوردی ڕۆژهەڵات وا تێگەیەنراوە کە بەشێکە لە «قەومها»ی ئێرانی.
ئەمانە هەموویان چەواشە و درۆن. وشەگەلێکی هەڵەشن بۆ تێگەیشتن لە دۆخ و دۆزی کورد و کوردستان.
سەبجێکت: ژێرهاویشتە
لە زمانی ئینگلییدا وشەکە زۆر ڕاشکاوانەتر و ڕوونتر و گۆیاترە، ئەویش وشەی سەبجێکت-ە. بە خەڵکی وڵاتێک دەوترێت سەبجێکتەکانی ئەو وڵاتە.
سەبجێکت چەند واتایەکی تریشی هەیە، بەڵام مەبەستم ئەو واتایانەی تری نییە. بەڵکو ئەو واتایەم مەبەستە کە ڕیشەی وشەکەی لەسەر بەندە و ئێستا ڕوونی دەکەمەوە:
سەبجێکت وشەیەکی لێکدراوە. لە سەب بە واتای ژێر، لەگەڵ جێکت بە واتای هاویشتە دێت. کەواتە سەبجێکت لە بنچینەدا واتە ژێرهاویشتە. واتە هاوێژراوەتە ژێر شتێکەوە. بۆ نموونە دەوترێت ذە کینگ ئاند هیس سەبجێکتس The King and his subjects، واتە پاشا و ژێرهاویشتەکانی. واتە پاشا و ئەو کەسانەی هاوێژراونەتە ژێر دەسەڵاتی ئەوەوە.
لەسەر هەمان بنج وشەی تریش دانراوە: کە دەرزیت لێ دەدرێت دەوترێت دەرمانەکەی ئینجێکت inject کراوە. ئینجێکت واتە نێوهاویشتە. ئین واتە ناو، جێکت واتە هاویشتە؛ واتە دەرمانەکە هاوێژراوەتە ناو لەشتەوە. ئۆبجێکت object واتە بەرهاویشتە. ئۆب واتە بەر؛ واتە هاوێژراوەتە بەردەم. ئیجێکت eject واتە دەرهاویشتە. ئی واتە دەر یان دەرەوە؛ واتە هاوێژراوەتە دەرەوە.
کورد ژێرهاویشتەیە
کورد و عەرەب و فارس و تورک و ئینگل و ئەڵمان و کێ و کێی تر هەمووان شەعبێک نین، گەلێک نین، قەومێک نین. ئێمە جیاوازین و بەرژەوەندیی جیاوازمان هەیە، کە دواتر وردتر ئەمە ڕوون دەکەمەوە. دەوڵەمەندی و بەهێزی و پڕچەکیی لایەک دەبێتە هەڕەشە بۆ ئاسایشی لایەکی تر.
کورد ژێرهاویشتەی عێراق، ئێران، تورکیا، سووریا، ئازەربایجانە. واتە هاوێژراوەتە ژێر دەسەڵاتی ئەوانەوە. گەرچی کورد لە نێو حکومەتەکانیشیاندا هەبێت، بەڵام دەسەڵات و سەروەری لای نەیارانمانە. ئێمە و نەیارانمان هەمان گەل و شەعب و قەوم نین. بۆیە هەمیشە لە مەترسیداین. ئەو شتی خۆی، ئێمە شتی خۆمان.
تێگەیشتن لەم وشەیە یارمەتیمان دەدات لە پەیوەندیی نێوان گەل و هونەر و وارگێڕییش تێبگەین. ئەمە وا دەکات تێبگەین لایەن و بەرە هەن. کورد دەبێت تێبگات ئەو لە جێیەکدایە و سوارڤا نییە و لە حەوادا نییە.
لانما
چاند، واتە هونەر و وێژە و زمان، پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە وارگێڕی (سیاسەت)ەوە هەیە. تەنانەت پردێکی زەبەلاح لە نێوان چاند و وارگێڕیدا هەیە، ئەو پردە ناوی هەیە، ناوی پڕۆپاگەندە-یە، کە دەکرێت بە کوردی پێی بوترێت لانما.
زۆر گرنگە ئێمەی کورد لە پڕۆپاگەندە تێبگەین. پڕۆپاگەندە زاراوەیەکی وارگێڕییە، واتە وشەیەکی تایبەتی ئەو بوارەیە. ئەم وشەیە کورتکراوەی ناوی کۆمەڵەیەکی سەر بە کڵێسای کاسۆلیکی ڕۆمی بووە، کە بە لاتینی ناوی تەواویان ئەمە بووە: کۆنگرێگاتیۆ دێ پرۆپاگاندا فیدێ، واتە کۆمەڵەی بڵاوکردنەوەی باوەڕ. واتە وشەی پڕۆپاگەندە وشەیەکە لە ناونیشانەکەی ئەم کۆمەڵەیە. چۆن لە کوردیدا «دەستەی گشتیی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم» کە ناونیشانی تەواوی دەزگایەکی سەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستانە، ناونیشانەکەی لە نێو خەڵکدا کورت کراوەتەوە بۆ تەنها «دەستە»، ئاوهاش پڕۆپاگەندە وشەیەکی کورتکراوەی نێو دەستەواژەیەکە و بووە بە زاراوە.
ئەرکی کۆمەڵەکە بڵاوکردنەوەی دینزای کاسۆلیک بووە، سەرپەرشتیی مژدەبەرە مەسیحییەکانیان کردووە کە نێرراون بۆ وڵاتانی نامەسیحی، یان وڵاتانی ناکاسۆلیک. ئیتر ئەو بڵاوکراوانەی بڵاویان کردوونەتەوە چوونەتە خزمەتی ڕاکێشان بۆ دینزای کاسۆلیک. بڵاوکراوەکانیشیان پێک هاتبوون لە گۆرانی و موزیک و چیرۆک و نامیلکە و پەیکەر و وێنە و زۆر شتی تر. واتە چاندیان بۆ بڵاوکردنەوەی بیروباوەڕی خۆیان بە کار هێناوە.
لانما (پڕۆپاگەندە) چییە؟
کەواتە پڕۆپاگەندە بڵاوکراوەیەکە خەڵک کەمەندکێش بکات بۆ بەرەیەک، لایەنێک، باوەڕێک، دینێک، دینزایەک، نەتەوەیەک، وڵاتێک. واتە بە ئامانجێکی دیاریکراو کاریگەری لەسەر خەڵک دابنێت. دەشێت ئەوەی بڵاو دەکرێتەوە هێمایەک بێت، گۆرانییەک بێت، موزیکێک بێت، شێوازێکی موزیک بێت، جلوبەرگ بێت، پەیکەر بێت، خەتێکی نووسین (فۆنت) بێت، هەواڵ بێت، زانیاری بێت، درۆ بێت، پەڕتووک بێت، چیرۆک بێت، وتار بێت، وێنە بێت… هەر شتێک بێت.
لانما وشەیەکە خۆم دامڕشتووە، دەکرێت لە بەرانبەر پڕۆپاگەندەدا بە کار بێت. چۆن قیبلەنما ئامرازێتە ڕووی تۆ دەکاتە قیبلە، ئاوهاش لانما وتە و هونەر و بەرهەمێکە کە ڕوو و ڕێی تۆ بەرەو لا و لایەنێک دەبات.
دەبێت بەرەی خۆتت لا ڕوون بێت
پێم وایە مرۆڤی پێگەیشتوو ئەو مرۆڤەیە کە بەرەی خۆیی لا ڕوونە. بە ڕوونی دەزانێت سەر بە چ بەرەیەکە و لە کوێدایە و دەبێت پشتیوانی لە چ بەرەیەک بکات و بۆچی. بەرەبەرە دەشزانێت چ بەرەیەک لە دژی بەرەی ئەم کار دەکەن. بۆیە لەگەڵ ئەوەی بەرەی خۆی سەر دەخات، دژایەتیی بەرە نەیارەکانیش دەکات، یان لانیکەم کاریگەرییان کەم دەکاتەوە.
ئێجگار گرنگە ئاگا بیت و بزانیت سەر بە چ بەرەیەکیت. پاش ئەم ئاگاییە ئینجا گرنگە بزانیت چۆن دەکرێت بەرەکەت سەر بخەیت.
ئێستانان لە کوردستان قەیرانی وێڵیمان هەیە. زۆربەمان وێڵین و نازانین سەر بە چ بەرەیەکین. نازانین کوردستانیین، عێراقین، ئێرانین، تورکیایین، سووریایین، یان جیهانیین. بۆیە ناشزانین چی بکەین. چون کە نەتزانی لە کوێدایت و سەر بە چ بەرەیەکیت، ناشزانیت ئەرکەکانت چین. بۆیە کوردە گیان لەپڕ لە یارییەکی تۆپتۆپێندا دەبێتە لایەنگری عێراقی ئەنفالکاری!
جوانترین بەها
ئەگەر تۆ دایکیت، یان باوکیت، ئەرکی ڕاستەوخۆت پاراستنی منداڵ نییە بە گشتی، بەڵکو پاراستنی منداڵی خۆتە. کەس داوات لێ ناکات هەموو منداڵانی جیهان بژیێنیت، منداڵی خۆشت نان نەبێت بیخوات. ئەرکی ڕاستەوخۆت ئەوە نییە خزمەتی چەمکی ماڵ بکەیت، بەڵکو دەبێت خزمەتی ماڵی خۆت بکەیت.
ئەو مرۆڤەی خزمەتکاری هەموو ماڵانی گەڕەکە و ماڵی خۆی کەلاوەیە بێڕێزترین مرۆڤە، چ لای کەسی خۆی، چ لای دراوسێکانیشی. چ جای ئەوەی خۆی لە کۆڵان کەوتبێت و کەپرێکی نەبێت لە ژێریدا خۆی و منداڵی تێدا بژیێنێت. خوێنی ئەو مرۆڤە هەرزانترین و بێبەهاترینە.
جوانترین بەهایەک مرۆڤ بتوانێت شانازیی پێوە بکات ئەوەیە ڕاژەی ماڵ و منداڵی خۆی بکات. هەر لەمەشەوە دەپەڕێتەوە بۆ سەر بەرە و وڵات. تۆ دەبێت ڕاژەی وڵات و بەرەی خۆت بکەیت، لە پێش هەموو وڵات و بەرەیەکی ترەوە دایبنێیت. لە بەرانبەریشدا وڵاتەکەتە کە بۆ هەمیشە، یان بۆ ماوەیەکی درێژ تۆ و نەوەکانت و بوونت دەپارێزێت و دەیدرەوشێنێتەوە.
تەنها کوردستان بە ناچارەکی پارێزەر و سەرخەر و درەوشێنەوەی هەمیشەیی کوردە. چونکە ئەوە ئەرکی سەرەکی و هەرەگرنگی کوردستانە. ئەمانە ئەرکی سەرەکیی هیچ دەوڵەتێکی تر نین. هەر دەوڵەتێکی تر کورد بپارێزێت و بیدرەوشێنێتەوە تەنها وەک چاکەیەکی کاتی دەیکات. نەشیکات ئەرکی ئەو نییە و گلەیی لەسەر نییە. یان بە زۆر خراوەتە ملی، یان بەرژەوەندیی ئەو چرکەیەی وا دەخوازێت. سبەی کە بەرژەوەندییەکەی نەیخواست، یان ئەرکەکەی لە ملدا نەما، چیتر پشت لەم پشتیوانییە دەکات. بەڵام کوردستان ناتوانێت پشت لە کورد بکات. بۆیە دەبێت کورد تەنهاوتەنها لە بەرەی کوردستاندا بێت، ئەگەر لە بەرەی کوردستاندا نەبێت ئاگادار بێت یان نا دوژمنە.
کوردستان تاکە ڕزگارکەرە
ڕاژەی دوو گەورە
کاتێک دەڵێم: «لە کوردستان قەیرانی وێڵییمان هەیە»، مەبەستم لەو کەسانەیە کە خۆیانیان پێ کوردستانی و عێراقی، یان ئێرانی، یان سووریایی، یان تورکیاییە. ئەمە سەرلێشێوان و سەرگەردانییە. کە تۆ دوو وڵاتت هەبوو واتە ڕاژەکاری دوو سەروەریت. عیسا زۆر لە من جوانتر لەسەر ڕاژەی (ڕاژە کوردییەکەی خزمەت-ە) دوو سەروەر دوواوە. دەڵێت:
«کەس ناتوانێت ڕاژەی دوو سەروەر بکات، چونکە یان ڕقی لە یەکێکیان دەبێت و ئەوی تری خۆش دەوێت. یان دەست بە یەکێکیانەوە دەگرێت و ئەوی تر پشتگوێ دەخات». (مەتتەی ٦: ٢٤ بە گوێرەی وەرگێڕانەکەی پەڕتووکی پارسا).
پەتای خورمژ
ساڵانی ڕابردوو پەتایەک لە نێو کورددا بڵاو ببووەوە کە دەتوانم ناوی بنێم پەتای خورمژ، یان باشترە بڵێم پەتای تەڕوشک. خەڵکەکە تەڕیان دەویست و وشکیش. بانگەشەی ئەوە دەکرا کە هەموو شتێک هەبێت. بێئاگا لەوەی هەندێک پڕۆژە هەن لەسەر بنەمای پووچەڵبوونەوەی پڕۆژەی ترن. ناکرێت شتێک لە هەمان کاتدا تەڕیش بێت و وشکیش بێت. ڕووناکیش بێت و تاریکیش بێت. ناکرێت پشیلەیەک لە هەمان کاتدا هەم زیندووش بێت و هەم مردووش (با شرۆدینگەر بۆ خۆی بڵێ).
پڕۆژەی عێراق لەسەر بنەمای پووچەڵبوونەوەی پڕۆژەی کوردستان بونیاد نراوە. بوونی عێراق بوونی کوردستان پووچەڵ دەکاتەوە. لە یەک کاتدا پووچەڵی ناکاتەوە، ئەویش ئەوەیە ئێمە ئەوەندە چەکدار و بەهێز بین کە هەر کاتێک هاتن بۆ پووچەڵکردنەوەمان ژێرەوژووریان بکەین. ئەمەش ناکرێت هەموو هەلی ژیانمان لە چاودێریی هێرشی دوژمنە چاوڕەشەکانماندا تەرخان بکەین. هەمان شت بۆ تورکیا و سووریا و ئێران و ئازەربایجانیش ڕاستە.
یەک ئاڵا
ناکرێت کورد دوو ئاڵا هەڵبکات. دەبێت یەک ئاڵا نوێنەرایەتیی کورد بکات. زۆر بە ڕاشکاوی ڕای خۆم دەڵێم: ناتوانم متمانە بە هیچ کوردێک بکەم دوو ئاڵای هەڵکردبێت. ڕەنگە سەرۆکی هەرێم و سەرۆکوەزیران و جێگرەکەی و وەزیرەکان بە گوێرەی دەستووری عێراقی داگیرکەر ناچار کرابن. بەڵام هەر کوردێک ناچار نەبێت هەر لە خۆیەوە دوو ئاڵای کوردستان و عێراق یان داگیرکەرانی تر هەڵبکات، یان بێئاگایە، یان خائینە.
هیچ دۆستێک جگە لە کوردستان
کوردستان تاکە لایەن و دەوڵەتێکی فەرمی دەبێت بۆ پاراستن و برەودان پەرەپێدان و باشترکردن و نوێنەرایەتیکردنی کورد. بۆیە ئێمە ناچارین لە بەرەی کوردستاندا بین، دەنا ناپاکین. کورد ناتوانێت و نابێت عێراقی بێت، ئێرانی بێت، سووریایی بێت، تورکیایی بێت، ئازەربایجانی بێت. ناشبێت ئاڵا و چاند و هێمای ئەوان بەرز بکاتەوە.
بۆیە برەودانت بە هەر شتێکی ئەوان، ئیتر فیلم، زنجیرە، گۆرانی، موزیک، پەیکەر، پەڕتووک، وێژە، زمان… تا برەودانت بە سوپا و سەربازەکانیان، هەموو ئەمانە سەرخستنی دۆزی ئەوانە بەسەر دۆزی کوردستاندا و خیانەتە. ئێمەی کورد تەنها خۆمانمان هەیە. دەبێت کورد تەنها کوردستانی بێت و برەو بە شتی کورد بدات.
سەربەخۆیی هونەر و لایەنگرێتی
هەوڵ دەدەم بە سێ نموونە پیشانی بدەم هەڵەی ئەو هزرە لە کوێدایە کە پێی وایە هونەر و وارگێڕی پەیوەندییان نییە. لەوەشەوە تێدەگەین چۆن ئەو وتەیە هەڵەیە کە دەڵێت: «هونەر لە گەل و نەتەوە گەورەترە».
نموونەی یەکەم: نموونەی ئەردەکە
با بڵێین تۆ لە باوان و دایانتەوە ئەردێکی فراوانت بۆ ماوەتەوە، ئەم ئەردە ئێستا موڵکی تۆ و کەسوکارتە. دەشێت داگیرکەرێک بێت و ئەم ئەردە داگیر بکات و بیکات بە ناوی خۆیەوە. یان لەوەش خراپتر، دەکرێت داگیرکەرەکە کارگەیەکی مووشەک لەسەر ئەو ئەردەی تۆ بونیاد بنێت و بەو مووشەکانەی لەسەر ئەردی خۆت دروست دەکرێن نەوەکانی تۆی پێ بکوژێت.
ئێ خۆ من تێدەگەم کە زەوی پیرۆزە و نیشتمانی هەموومانە و دایکی مرۆڤایەتییە، بەڵام هێنانەپێشەوەی ئەم وتانە پەیوەندیی بە بابەتەکەوە نییە و لەم کاتەدا زۆر نادروستە. تۆ لەوێدا ناتوانیت ببیت بە لایەنگری خودی ئەرد. بڵێیت: «ئەرد نیشتمانی هەموو مرۆڤایەتییە». نەخێر، ئەو بابەتە هیچ پەیوەندیی بە کێشەکەی تۆوە نییە. لێرەدا کێشەیەکی گەورەتر و ڕاستەوخۆتر هەیە و دەبێت بە دەنگیەوە بچیت، ئەویش ئەوەیە ئەردێکی تۆ بۆ لەناوبردنی خۆت بە کار هێنراوە.
واتە ئەرد گەرچی پیرۆزە، پاکە، بێگەردە، دایکمانە، بەڵام دەکرێت ببێت بە پێکار و ئامرازی دەستی خەڵکان بۆ لەناوبردنی یەکتر. لەو کاتەدا تۆ ناتوانیت لایەنگری بەرەی ئەرد بیت! ناشبێت لایەنگری بەرەی داگیرکەرەکە بیت.
نموونەی دووەم: نموونەی برنجەکە
گریمان تۆ بەرهەمهێنی برنجیت. بەڵام وڵاتانی تریش برنج بەرهەم دەهێنن. ئەگەر وڵاتانی تر هەوڵیان دا بە برنجی خۆیان بۆڕ بە برنجی وڵاتی تۆ بدەن و ئابووری و ئاسایشی خۆراکی وڵاتی تۆ بخەنە قەیران و مەترسییەوە، ئەوا دەبێت تۆ لە پشتی برنجی خۆت بوەستیت، نەک خودی برنج! چون خودی برنج لە بەستێنی نەتەوەکاندا واتای هەیە. کاتێک برنج ئامرازێکە بۆ جەنگ، نابێت تۆ لایەنگری ئامرازەکە بیت، بەڵکو دەبێت لایەنگری ئامانجەکە بیت، کە تێری و سەربەرزیی نەتەوەکەتە بەوەی ئابووری و ئاسایشی خۆراکی پارێزراوە. ئەرکی تۆ ئەوە نییە بچیتە پاڵ یەکێتیی برنجەکان لە دژی نەتەوە و وڵاتی خۆت، بەڵکو ئەرکی تۆ ئەوەیە برنجی وڵاتت پێش بخەیت و بیخەیتە خزمەتی نەتەوە و وڵاتەکەتەوە.
نموونەی سێیەم: نموونەی گوڵەکە
ئەگەر کەسێک چەپکێک گوڵی هێنا و بەو چەپکە گوڵە لەگەڵت جەنگا و هەوڵی دا بتکوژێت، با گوڵەکە جوان و بۆنخۆش و ڕەنگاڵەش بێت، بەڵام ئامرازی لەناوبردنی تۆیە، بۆیە ناکرێت باسی جوانیی گوڵ بکەیت لە کاتێکدا تۆ بەو گوڵە دەکوژرێیت. بەڵکو تەنانەت دەبێت بەرەنگاری خودی گوڵەکە و ئەو کەسەش ببیتەوە کە لە دژی تۆ دەیوەشێنێت.
بێلایەنی نییە
ئێمە لە کوردیدا زۆر جار دەڵێین: «وتەکانت دەچنە باخەڵی لایەنێکەوە». ئەو وتەیە بەرانبەر خودی خۆم وتراوە و پێی تاوانبار کراوم. بەڵام ئەمە شتێک نییە مرۆڤ بتوانێت خۆی لێی لابدات. لە ڕاستیدا وایە، تۆ هەر کەسێکیت، لایەنگر بیت یان بێلایەن، شتێک بڵێیت، یان هونەرێک بەرهەم بهێنیت، وتە و بەرهەمەکەت بە ویستی خۆت بێت یان بێ ویستی خۆت بێت، هەر خزمەت بە لایەنێک و دۆزێک دەکەن. واتە وتەکەت، یان بەرهەمەکەت دەبێتە لانما (پڕۆپاگەندە) کە دواتر لەسەری دەدوێم و ڕوونی دەکەمەوە.
هەندێک جار خۆیشت نازانیت ئەو بەرەیە کوێیە کە تۆ خزمەتی دەکەیت. واتە هەندێک جار هونەرمەندەکە و نووسەرەکە خۆیشی وەک پڕۆپاگەندە بابەتەکەی بڵاو نەکردووەتەوە. واتە بە ویستی خۆی نەبووە کە بابەتەکەی چووەتە خزمەتی بەرە و لایەنێکەوە.
ناتوانیت بێلایەن بیت
بە نموونە پشتی تەوطیز بگریت، لەگەڵ عێراقدایت، وتەکانت دەچنە تەنکەی باخەڵی حەشدەوە. پشتی هەژماری من بگریت وتەکانت دەچنە تەنکەی باخەڵی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. ئیتر لەو نێوەندەدا تۆ هەرچییەک بڵێیت دەبێت بزانیت خزمەت بە لایەنێک دەکات. وتەکەت بە ویستی خۆت بێت یان بێ ویستی خۆت بێت، لانمایە.
هەر ئاوهاش، کە تۆ شەیدای گۆرانیی نەتەوەیەک بیت، لە نێو نەتەوەکەی خۆتدا گۆرانی و موزیکی ئەو نەتەوەیەی تر بڵاو بکەیتەوە و هاونەتەوەکەی خۆت وا لێ بکەیت گوێ لە گۆرانیی نەتەوەیەکی تر بگرن، بتەوێت و نەتەوێت، خزمەت بەو وڵاتە و ئەو نەتەوەیە دەکەیت و دۆزی ئەو لەناو وڵاتی خۆتدا سەردەخەیت.
جا ئەمە هەر زۆر مەترسیدارتر دەبێت کاتێک ئەو نەتەوەیەی تۆ کارەکانیان بۆ بڵاو دەکەیتەوە یەکێک بن لەو نەتەوانەی ئەمڕۆ نەتەوەکەی تۆیان داگیر کردووە و دەیچەوسێننەوە.
تەنانەت بێلایەنی و بێدەنگییشت هەمیشە هەر دەچنە باخەڵی کەسێکەوە و لایەنێک سوودیان لێ دەبینێت و لایەنێک زیان. بە نموونە، بە کۆڵانێکدا دەڕۆیت، بە دە کەس دەستدرێژی دەکەنە سەر منداڵێک. بێهەڵوێستی و بێدەنگی و بێلایەنیی تۆ خزمەت بە دە دەستدرێژیکارەکە دەکات و زیان لە منداڵەکە دەدات.
لەبەر ئەوە شتێک نییە ناوی بێلایەنی بێت. مرۆڤ بشیەوێت ناتوانێت بێلایەن بێت، بە تایبەتی لە ڕووداوگەلێکدا کە لە نێو وڵات و خەڵکی خۆیدا ڕوو دەدەن و کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر وڵات و خەڵکی خۆی هەیە.
چاند و ڕاسپاردن
ئەرکی چاند
زمان و وێژە و هونەرەکان هەموویان چاندن. ئەوروپییەکان لە کۆنیش و ئێستاش زۆر باش زانیویانە و دەزانن چۆن چاند بۆ ئەم مەبەستانە بە کار بهێنن:
١. چاند وەک پێکاری توواندنەوەی نەتەوەکانی تر لە نێو چاندی ڕۆژئاوادا.
٢. چاند وەک پردی پەیوەندی و پێکاری دانانی کاریگەری لەسەر نەتەوە و وڵاتەکانی تر.
٣. چاند وەک پێکاری بەستنەوەی ناوخۆیی هاووڵاتییان لە دەوری یەکتر.
٤. چاند وەک کەمەندکێشکردنی بیر و باوەڕی خەڵکانی تر بۆ خۆیان.
٥. چاند وەک ئارایشتی ڕووکاری دەوڵەتی خۆیان.
دواتر بەرەبەرە هەر یەکێک لەم خاڵانە ڕوون دەکەمەوە.
کورد و بەکارهێنانی چاند
بەڵام ئێمەی کورد چ لەسەر ئاستی دەوڵەمەندەکانمان و چ لەسەر ئاستی حکومەت لەم ڕووەوە زۆر کۆڵەوارین. بە سەدان هونەرمەندمان لە دایک دەبن و دەژین و دەمرن کەسێک بە ئەرکێک ڕایانناسپێرێت. ڕاشیانبسپێرن هەزار مننەتیان بەسەردا دەکەن، یان هەزار تۆمەتیان بۆ هەڵدەبەستن، یان تەواو سووکیان دەکەن.
چاوی بەهرەدۆزمان ئێجگار دەگمەنە و زۆر کەمن ئەو کەسانەی دەتوانن بەهرە دەستنیشان بکەن. هەشبن دەسەڵاتی ئەوەیان نییە ئەو بەهرانە بۆ خزمەتی کوردستان بە کار بهێنن. بەڵکو ئەگەریش لە ساڵان و لە مانگان بەهرەکانمان بە کار بهێنن، بۆ خزمەتی حیزبەکانیان بە کاریان دەهێنن. بەمە وا دەکەن بەهرەدارەکانمان لای حیزبەکانی تر بێزراو بن، بەوەی لە حیزبێکەوە نزیکن.
ڕانەسپاردنی هونەرمەندان یەکێکە لە گەورەترین کێشەکانی هونەر لە کوردستاندا. چون ئەمە هەم وا دەکات هونەرمەندانمان لە نامۆییدا بژیین، کە زۆربەی هونەرمەندان خۆیان بێ هیچ شتێک کەسانێکی پەڕەوازە و پەڕەوازەخراون. هەم وا دەکات هونەرمەندانمان تووشی خەمۆکی بن بەوەی کە هەست دەکەن هیچ بەها و ڕێز و پێگەیەکیان نییە. هەم پیشەی هونەر خۆی لای کورد سووک دەکات بەوەی کە پیشەیەک بەری نەبێت و نەتژیێنێت شایستەی ئەوە نابێت ئاوڕی لێ بدەیتەوە و خۆتی بۆ ماندوو بکەیت. هەم واش دەکات کوردستان لە ڕووی خەرمانی چاندەوە هەژار بێت. هەموو ئەمەش لە کۆتاییدا کورد دەکات بە نەتەوەیەکی هەژار لە ڕووی چاندەوە.
چاند پێکاری توواندنەوە و کارلێکردنە
توواندنەوە
گرنگە هەموو کوردێک زاراوەیەکی وارگێڕی (سیاسەت) بناسێت، ئەویش توواندنەوەیە. چۆن شەکر لە نێو ئاودا دەتوێتەوە، ئاوهاش دەکرێت نەتەوەیەک لە نێو نەتەوەیەکی تردا بتوێتەوە و نەمێنێت. چاند و نەریتیش دوو پێکاری گرنگی توواندنەوەن و پێیان دەوترێت نەرمەهێز.
نەتەوەکان چاند و نەریتی خۆیانیان هەیە. ئەگەر نەتەوەیەک دەستبەرداری چاند و نەریتی خۆی ببێت و چاند و نەریتی نەتەوەیەکی تر هەڵبگرێتەوە، ئیتر بەرەبەرە لەگەڵ ئەو نەتەوەیەی تردا جیاوازیی نامێنێت و دەبێت بەو. ئاوهاش لە دۆزی نەتەوەی خۆی دوور دەکەوێتەوە، یان تەواو دەبێت بە نەتەوەکەی تر، یان وێڵ و سەرگەردان دەبێت.
نەتەوەی سەردەست دەتوانێت لە چەند ڕووێکەوە نەتەوەی ژێردەست بتوێنێتەوە، یەکێک لەوانە توواندنەوەی چاند و نەریتییە.
توواندنەوەی چاند و نەریتی
توواندنەوەی چاند و نەریتی واتە نەتەوەی سەردەست چاند و نەریتی خۆتت لێ دەستێنێت و قێزەون و سووکیان دەکات، هی خۆیت بەسەردا دەسەپێنێت.
هونەری خۆتت لێ دەستێنێت و هی خۆیت بەسەردا دەسەپێنێت. یان هونەری خۆتت لێ دەبات و بە ناوی خۆیەوە بە سەرتدا دەیسەپێنێت. لە چێشتخانە و قاوەخانە و بازاڕ و شوێنی گشتیدا هونەر و گۆرانیی ئەو لێدەدەیت، نەک هی خۆت! ئەگەر بەیانیان و شەوان گوێ لە فڵان گۆرانیبێژی ئەو بگریت ئیتر خۆیان وتەنی: ڕاقییت. ئەگەر وێژەی ئەو بخوێنیتەوە و ئەزبەری بکەیت و لێی بکۆڵیتەوە ڕۆشنبیری پایەبەرزیت، ئەگەر هی خۆت بخوێنیتەوە و لێی بکۆڵیتەوە گەمژەیت.
ناچارت دەکات جلوبەرگی ئەو، یان هی گەلێکی تر بۆ کار لە بەر بکەیت. ئەو جلوبەرگەت لێ دەکات بە فەرمی، جلوبەرگی خۆیشت لا ناشیرین و نەخوێندەوارانە و نەگونجاو دەکات. هەمان شت بۆ زمانیش ڕاستە، بەڵام دواتر باسی ئەویان دەکەم.
بۆنە نەتەوەییەکانت لێ قێزەون دەکات، بۆ نموونە نوڕۆژ و میهرەگان. چونکە بۆنەی نەتەوەیی خۆت پەیوەندیی گیانەکیی خۆت و نەتەوەکەت پتەوتر دەکات. هەموو پتەوبوونێکی پەیوەندیی تۆ و نەتەوەکەشت بۆ ئەو هەڕەشەیە، چونکە لەوانەیە بە هۆی ئەو پەیوەندییە پتەوەی خۆت و نەتەوەکەتەوە لە کۆیلایەتیی ئەو دەرباز ببیت.
بیناییت بە جلوبەرگ و شێوە و ئاڵای خۆی ڕادەهێنێت. بەرەبەرە لات ئاسایی دەبێت ئاڵای ئەو هەڵبکەیت، جلی ئەو لە بەر بکەیت، بە زمانی ئەو بدوێیت و بنووسیت و بخوێنیتەوە، شێوەت لەو بچێت. بیستنت بە دەنگ و گۆرانی و موزیک و هاوار و تۆنی خۆی ڕادەهێنێت. ناچارت دەکات هونەرت یان هی ئەو بێت، یان لاسایی ئەو بێت. بۆنکردنت بە بۆنی خۆی ڕادەهێنێت. ساوین و ساواییت بە ساوینی خۆی ڕادەهێنێت. ساوین ئەوەیە کە کوردە عەرەبەکان پێی دەڵێن لەمس. چەشتنت بە تامی خۆی ڕادەهێنێت و تامی خۆتت لێ نامۆ دەکات.
توواندنەوەی کۆمەڵایەتی
ڕێیەکی تر بۆ توواندنەوەی نەتەوەی ژێردەست توواندنەوەی کۆمەڵایەتییە.
توواندنەوەی کۆمەڵایەتی واتە نەتەوەی سەردەست تاک و کۆی نەتەوەی ژێردەست دەخاتە نێو دەزگا گەورەترەکانی خۆیەوە و لەوێوە دەیانتوێنێتەوە. چونکە ژێردەستەکانی نێو ئەم دەزگا گەورانە بەرەبەرە ناچار دەکرێن، یان ناچار دەبن چاند و نەریت و بەهاکانی خۆیان وەلا بنێن و هی دەزگاکە هەڵبگرن. ناچار دەبن بە زمانی ئەو و بۆ پڕۆژەی ئەو کار بکەن، ئابووری و ئاسایش و پێگەی ئەو بەهێز و پتەو و سەقامگیر بکەن.
جا ئێمەی کورد تەنها بەوەی کە لە پێنج دەوڵەتدا کراوین بە کەمینە، هەر ئەمە یەکەم ڕێخۆشکەرە بۆ ئەوەی لە نێو زۆرینەکەدا بتوێینەوە.
لە ڕێی ئەم دەزگا گەورانەی نەتەوەی سەردەستیشەوە پەیوەندیی کۆمەڵایەتی لە نێوان سەردەست و ژێردەستدا دروست دەبێت و ژێردەستە بە سەردەستەوە توندتر دەبەسترێتەوە. پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانیش سەر دەکێشن بۆ جۆرێکی تری توواندنەوە کە پێی دەوترێت توواندنەوەی بایۆلۆجی.
توواندنەوەی بایۆلۆجی
توواندنەوەی بایۆلۆجی ڕێیەکی تری توواندنەوەی نەتەوەی ژێردەستە. کە تۆی ژێردەست و نەتەوەی سەردەست لەسەر خاکی خۆت هێندە تێکەڵ بوون، زوو بێت یان درەنگ ژنخوازی لە نێوانتاندا ڕوو دەدات. ئەگەر ژنخوازییەکە خۆڕسکیش بێت هەر بەشێکە لە پیلانی توواندنەوەکە. چونکە ئەو بۆیە هاتووەتە زێدی تۆوە بۆ ئەوەی بەرەبەرە تێکەڵ بن و تۆ بتوێیتەوە.
تۆی کورد کە باوکت تورک بوو، چۆن هەوڵ دەدەیت لە تورکیا جیا ببیتەوە؟ یان کە دایکت عەرەب بوو، چۆن لە عێراق و سووریا جیا دەبیتەوە؟ یان دایکت یان باوکت فارس بوو، چۆن لە ئێران جیا دەبیتەوە؟ تۆ خۆت ئەویت، تۆ خۆت ئەوانیت.
توواندنەوەی زمانی
ڕێیەکی تری توواندنەوەی نەتەوەی ژێردەست توواندنەوەی زمانییە. واتە نەتەوەی سەردەست زمانت قەڵاچۆ دەکات و زمانی خۆیت بەسەردا دەسەپێنێت. بەردەوامیش گاڵتە بە وشە و ڕستە و زمانت دەکات و بە سووک و ناوچەیی و بێڕێز دەیانناسێنێت.
ئەگەر نەشتوانێت لە زێدی تۆدا زمانەکەی خۆیت بەسەردا بسەپێنێت، هەر مل بۆ زمانی تۆ نادات، بەڵکو زمانی نەتەوەیەکی ترت بەسەردا دەسەپێنێت. وەک ئێستا کە بەشگە (کۆمپانیا) زەبەلاحەکانی نێو هەرێمی کوردستان، بەوانەشەوە کە خاوەنەکانیان کوردن، زمانی ئینگلی و عەرەبییان بەسەر کوردیدا سەپاندووە. داگیرکەرەکە بۆیە وا دەکات تا تۆ بتوێیتەوە، کوردە بێئاگاکەش بۆیە وا دەکات، چونکە پێی وایە پێشکەوتوو و جیهانییە!
ئێمەی کورد لە نێو خاک و زێد و ماڵی خۆماندا، لە نێو قوتابخانە و زانکۆ و شوێنی کارماندا ناچار کراوین بە زمانی بکوژی زمانی دایکمان بدوێین و بخوێنین و کار بکەین. دەبێت زمانی هەموو شتێک لە کوردستاندا تەنها کوردی بێت.
جا ئێستا کە هەندێک لە ڕێگاکانی توواندنەوە دەزانین، بڵێ بزانم کورد بە کام لەو ڕێیانە نەتوێنراوەتەوە و ئێستاش ناتوێنرێتەوە؟
هەموو هونەرێک پڕۆپاگەندەیە
جۆرج ئۆروێڵ نووسەرێکی ناوداری ئینگلە. دوو ڕۆمانی بەناوبانگی هەیە بە ناونیشانی ١٩٨٤ و کێڵگەی ئاژەڵان. بەڵام جگە لەو دوو ڕۆمانە، کۆی وتارە گرنگەکانی لە دووتوێی پەڕتووکێکدا کۆ کراونەتەوە بە ناونیشانی هەموو هونەرێک پڕۆپاگەندەیە.
ئەو وتەیە لە وتارێکیدایە بە ناونیشانی تی ئێس ئیلیۆت. خودی دەقەکە دەڵێت: «ئەگەرچی باوە بوترێت کە لە هەڵبەستدا تەنها وشە گرنگە و واتا پەیوەندیی بە بابەتەوە نییە، بەڵام لە ڕاستیدا هەموو هۆنراوەیەک واتا لە خۆ دەگرێت، ئەگەر هۆنراوەکەش باش بێت ئەوە واتایەکە کە هۆنەرەکە دەستبەجێ دەیەوێت دەریببڕێت. هەموو هونەرێک تا ڕادەیەک پڕۆپاگەندەیە».
من تەواو هاوڕای ئەو دێڕەم کە دەڵێت هەموو هونەرێک تا ڕادەیەک پڕۆپاگەندەیە. تەنانەت پێم وایە کەموزۆر هەموو وتەیەکیش تا ڕادەیەک پڕۆپاگەندەیە.
بەڵام خۆم هەم وەک هونەرمەند، هەم وەک بەرهەمهێن دەزانم کە دەشێت هونەرمەندەکە، یان نووسەرەکە خۆیشی نەزانێت کە بەرهەمەکەی چۆن پڕۆپاگەندەیە و خزمەتی کێ دەکات.
کەواتە مادەم ئێمە لە جیهانێکدا دەژیین کە ناتوانین خۆمان لە پڕۆپاگەندە لابدەین، خۆمان لە لایەنگری و لانما لابدەین، دەبێت هەڵیببژێرین کە لای کێ دەگرین و بۆچی.
چۆن دەزانیت توواویتەتەوە؟
کە تۆی نێر و مێ بە جلوبەرگ کورد نەبوویت، گوێت لە موزیک و گۆرانیی کوردی نەگرت، خواردنی کوردەوارییت نەخوارد، کوردستانت تەی نەکرد، هونەرمەندە گەورەکانت هونەرمەندی نەتەوە داگیرکەرەکانی کوردستان بوون، بە زمانی کوردی نەتنووسی و نەدووایت و لە خۆتت دەرنەبڕی، لە پشت وشەی کوردییەوە نەوەستایت، لە پشت ئابووریی کورد و کوردستانەوە نەوەستایت، دژی دونیابینیی کوردی بوویت، دەستت لە ئاوەدانکردنەوەی کوردستاندا نەبوو… ئیتر تۆ کورد و کوردستانی نەماویت و توواویتەتەوە.
تۆ سەیری جلوبەرگی زۆرێک لە پیاوان و ژنانی ئێمەی ئەمڕۆت کردووە؟ ڕێک دەڵێیت لە درامای وڵاتێکی داگیرکەرمانەوە هاتوونەتە دەرەوە! (ناوی ناهێنم، چونکە خۆتان دەیزانن).
چاند ئامرازی دانانی کاریگەرییە
سیرین
پەڕتووکێکی دێرین هەیە ناوی ئۆدیسەیە، گوایە کەسێک نووسیویەتی ناوی هۆمیرۆس-ە. باس لە پاڵەوانێک دەکات بە ناوی ئۆدیسێفس کە دوای جەنگێکی دە ساڵە خۆی و سوپاکەی دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان. گەڕانەوەکەشیان دە ساڵی تری پڕ لە بەسەرهات دەخایەنێت.
بە لای دوورگەیەکدا دەڕۆن، دوو خانمی گۆرانیبێژ لەسەر کەنارەکەی بە دەنگێکی جادوویی و خۆش گۆرانی دەبێژن. پێیان دەوترێت سیرین. جا ئۆدیسێفس پێشتر ئاگادار کراوەتەوە کە بەو دەنگە خۆشە فریو نەخۆن و بچنە ئەو دوورگەیە، چونکە دەمرن. ئۆدیسێفس ناچارە بە مۆم گوێی جەنگاوەرەکانی قەپات بکات بۆ ئەوەی دەنگی سیرینەکان نەبیستن، خۆیشی خۆی بە کەشتییەکەیەوە دەبەستێتەوە. ئاوها ڕزگاریان دەبێت.
ئەم چیرۆکە بە شێوەیەکی خوازەیی ڕێک باس لە دۆخی کوردی ئەمڕۆ دەکات. کورد دوای سیرینەکانی فارس و عەرەب و تورک و جیهان کەوتووە و بە کارەکانیان وا مەست بووە، کە وا هەموو شتێکی خۆیی لە دەست داوە و بەرەبەرە دەتوێتەوە. خەریکە کورد هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ ئەو نەتەوانەدا نامێنێت.
لێرەدا نموونەکە تەواو بوو.
سیرینەکانی داگیرکەر
با ئێستا پرسیارت لێ بکەم: گریمان تۆ نەتەوەیەکیت و لەسەر خاک و خوێنی نەتەوەیەکی تر دەوڵەتت بونیاد ناوە. لە خێر و بێری خاکەکەی ئەو دەخۆیت، خۆتی پێ دەوڵەمەند دەکەیت، داگیرکراوەکەش برسی دەکەیت و دەیچەوسێنیتەوە. زمانەکەی دەکوژیت، مێژووەکەی دەشێوێنیت و زۆربەی دەکەیت بە ناوی خۆتەوە. لەبەر ئەوەشی دەوڵەتت هەیە، دەوڵەتیش نوێنەرایەتیی ددانپێدانراوی لە هەموو جیهاندا هەیە، بە هەموو جیهان و زانکۆکانیان دەڵێیت کە ئەمە مێژووی مەزنێتیی تۆیە. کە لە ڕاستیدا هەموویت لە ژێردەستەکەت دزیوە.
ژێردەستەکەت یەکبینە تێدەکۆشێت تۆڵەی خۆی بستێنێتەوە. بۆ ئەوەی ڕێگریی لێ بکەیت چی دەکەیت؟ ئەگەر ناوت ئێران، عێراق، تورکیا، سووریا بێت، کۆکوژیان دەکەیت، کە کردووتە و دەیکەیت. جیهادیان لە دژ ڕادەگەیەنیت، کە کردووتە و دەیکەیت. تۆپبارانیان دەکەیت، کە کردووتە و دەیکەیت. کیمیاییان پێدا دەکەیت، کە کردووتە و دەیکەیت. زیندەبەچاڵیان دەکەیت، کە کردووتە و دەیکەیت. لە سێدارەیان دەدەیت، کە کردووتە و دەیکەیت. خاکەکەیان مینڕێژ دەکەیت، کە کردووتە و دەیکەیت.
بەڵام ئەمانە بەس نین. تا یەکێکیان لێ بمێنێت ئاسایشی تۆ پارێزراو نابێت، چونکە دەوڵەتەکەت لەسەر پشتی ئەوان دروست کردووە. بۆیە ڕێی نەرمتریش دەگریتە بەر: گۆرانی و گۆرانیبێژ و فیلم و زنجیرە و پەڕتووک و هۆنەر و نووسەرەکانتیان تێ بەربدە. زمانەکەتیان بەسەردا بسەپێنە. لە قوتابخانەکانیان مێشکی منداڵیان بە مێژووی درۆیینە بشۆرەوە و بشێوێنە.
ئەگەر ژێردەستەکەشت ناوی کورد بێت، زۆربەیان جوان گۆرانیبێژەکانت دەکەن بە پێناسەی خۆیان، باسیان دەبێت بە باسی سینەماکار و زنجیرەکار و نووسەر و هۆنەرەکانی تۆ. خۆیشیان پێ ڕۆشنبیر دەبێت. خۆیشیان پێ پێشکەوتوو دەبێت. خۆیشیان پێ جیهانی دەبێت.
چاند و نەریت وەک بەندی کۆمەڵایەتی
تا ئێستا لەگەڵ کۆمەڵێکی زۆری خەڵک هەمان سروود، گۆرانی، یان هوتافت وتووەتەوە؟ کە دەنگت لەگەڵ دەنگی دەیان و سەدان و هەزاراندا تێکەڵ بووە و هەمووتان یەک شتتان وتووەتەوە، هەستت بە چی کردووە؟
خۆم ئەو هەستەم کردووە. لە قوتابخانەی سەرەتایی لەگەڵ قوتابییەکانی تردا بە دەنگی بەرز و بڵند و دلێر سروودی من پێشمەرگەی کوردستانممان دەچڕی. هەستم دەکرد من یەکێکم لە یەکەیەکی گەورەتر. هاودەنگیی من و قوتابییەکانی قوتابخانەکەم لە وتنەوەی سروودەکەدا پەیوەندییەکی گیانەکیی لە نێوانماندا دروست دەکرد.
پانزە ساڵێکیش لەمەوبەر جارێکیان چوومە خۆپیشاندانێکەوە و هەر زوو لەبەر دەنگم کرام بە هوتافکێش. هاوارم دەکرد: «ئازادی!»، هەزاران کەس بۆیان دەسەندمەوە: «ئازادی!». هەستم دەکرد من و خۆپیشاندەران گیانێکین لە یەک جەستەدا.
لە خۆوە نییە هەموو دینە گەورەکان داوای کۆبوونەوە و جۆرێک سروود، یان خوێندن، یان هوتافی پێکەوەییت لێ دەکەن. بۆ ئەوەیانە ناسنامەی خۆت و کۆمەڵەکەت ببێت بە یەک.
جا ئێستا بیر لەوە بکەوە: تۆ و سەربازی نەتەوەی داگیرکەرت، کە بەسرپێرێ باوان و دایانتیان تاککوژ و کۆکوژ کردووە؛ پێرێ نەنک و باپیرتیان ئەنفال و زیندەبەچاڵ کردووە؛ دوێنێ شار و دێتیان تۆپپاران و کیمیاباران کردووە؛ ئەمڕۆ هاوخوێن و هاوزمانت مووشەکباران و فۆسفۆرباران دەکەن؛ ئەمڕۆ تۆ و ئەو هەردووکتان پێکەوە گۆرانییەک دەچڕن. گۆرانییەکەش هی نەتەوەکەی ئەوە و تۆ خۆتت پێیدا هەڵواسیوە. ئەو گۆرانییە تۆ دەکات بە یەکێک لە کۆمەڵەکەی ئەو. سۆزت بۆ ئەو بۆ دروست دەکات. سۆز بۆ دوژمنی باب و کالا، سۆز بۆ لەنێوبەری وڵاتت، سۆز بۆ لەنێوبەری بوونت.
لە کام دوژمنە ڕزگارت نابێت؟
هەرگیز لە هیچ دوژمنێک ڕزگارت نابێت بە نووستوویی و مەستی و سەرخۆشی. هەرگیز لەو دوژمنە ڕزگارت نابێت کە بۆی شەیدایت. هەرگیز لەو دوژمنە ڕزگارت نابێت کە پێی سەرسامیت.
پێت وایە بۆچی هەموو نەتەوەکان جۆرێک نووسراو و ئوستوورە و سروودیان هەیە و هەموویان دەیزانن؟ سۆمەرییەکان گلگامێش، گریکەکان ئیلیاس و ئۆدیسە؛ ڕۆمییەکان ئینیاد؛ زەردەشتییەکان ئاڤێستا، جووەکان تەورات، مەسیحییەکان ئینجیل، فارس مێژووی کورد؟
چونکە چاند هەمووان دەکات بە هاوڕێ، هەمووان دەکات بە هاوبیر، هەمووان دەکات بە هاودەنگ. هەمووان لە دەوری یەکتر کۆ دەکاتەوە. هەمووان پێکەوە دەبەستێتەوە، هەمووان دەکات بە یەک.
چاند پردی پەیوەندی و کەمەندکێشە
ئێستا ڕوونە کە چاند و نەریت پردی پەیوەندی و ئامرازی دانانی کاریگەریین. بەڵام دەبێت هەمیشە ئەوەت لە بیر بێت کە ئێمە دەوڵەتمان نییە، بۆیە لەگەڵ دەوڵەت بەراورد ناکرێین. زۆربەی پەیوەندییە چاندییەکانیشمان تاکلایەنەن. واتە ئەوان کاریگەریی خۆیان لەسەر ئێمە دادەنێن و ئێمە ناتوانین هیچ بکەین. بۆیە دەبێت بە ئاگاییەوە هەنگاو بنێین.
چاند بۆ ئارایشت و دژەئارایشتە
یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکانی چاند بۆ ئارایشت و دژەئارایشتی نەتەوە و دەوڵەتەکانە. واتە چاند ئامرازی جوانکردن و ناشیرینکردنە. بۆیە دەوڵەت و نەتەوەکان چاند بۆ ئارایشتی ڕووکاریان بە کار دەهێنن و ڕاستییەکانی ناویانی پێ دەشارنەوە. یان بۆ ناشیرینکردنی نەیارەکانیانی بە کار دەهێنن، یان هەردووکیان.
تاکوتەرا نەتەوە هەیە چاند بۆ ناشیرینکردنی خۆی و جوانکردنی ئەوانی تر بە کار دەهێنێت. بە ڕاشکاوی: زۆر کورد ئێستانان بە ئاگایی و بێئاگایی ئەمە دەکەن. لە کارەکانیاندا کورد بە ناشیرین و مافیا و چەتە و دز و ژنکوژ و ئەمانە دەردەخەن.
داگیرکەرانیشمان ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پشتیوانیی ئەم جۆرە بەکارهێنانەی چاند دەکەن. هەم پشتیوانیی ئەو کەسانەی نێو خۆمان دەکەن کە ناشیرینمان دەکەن بەوەی بەرزیان دەکەنەوە و بڵندگۆیان دەدەنێ. هەم زنجیرە و دراما و فیلم و گۆرانی و پیساییەکانی خۆیانیشمان بۆ هەناردە دەکەن و مێشکمان دەشۆنەوە. بەردەوام دەڵێن گوایە کورد نازانێت خۆی بە ڕێوە ببات، لە کاتێکدا دەوڵەتەکانی خۆیان کەلاوەن.
سێ نموونەی چاند وەک ئارایشت
نموونەی یەکەم: هۆڵیود لە سەدەی ڕابردوودا سەدان فیلمی لە بارەی جەنگی نێوان دەوڵەتی ئەمریکا و خێڵە نەژادنشینەکان دەردەکرد. خێڵە نەژادنشینەکان ئەوانەن کە پێیان دەڵێن هیندیی سوور. ئەمریکا بەو فیلمانە وا پیشانی دەدا کە خۆی واتە یاسا، ئەم خێڵانەش واتە دواکەوتوویی و بەدکاری و چەتەیی. لە کاتێکدا ئەمان لەسەر خاکی ئەوان دەوڵەتیان بونیاد ناوە.
نموونەی دووەم: لە چیرۆکەکانی هەزار و یەک شەودا (نەک هەزار و یەک شەوە)، خەلیفە هەمیشە پیاوێکی ژیر و دانا و بەمشوور و ڕێکوپێک و باشە. ئەو چیرۆکانە خەڵک فێر دەکەن چۆن خەلیفە بپەرستن، چونکە ئارایشت و مەکینەی پڕۆپاگەندەی خەلافەتی عەباسی بوون.
نموونەی سێیەم: نیاری (واتە تێمای) فیلم و زنجیرە فارسییەکان هەمیشە بە دەوری تەوەری ئاکار و ڕەوشتدا دەسووڕێتەوە. وات پیشان دەدەن کە تاکەکانیان خەڵکی زۆر بەڕەوشت و بەئاکارن. کەچی دەوڵەتەکەیان بەم ڕۆژگارە منداڵی ساوای کورد دەکوژێت و مووشەکمان پێوە دەنێت. دەوڵەتەکەیان تاوانستانە. وەک لەم سێ نموونەیەوە دەبینیت: چاند ئامرازی ئارایشت و دژەئارایشتە.
هەندێک ڕۆشنبیری کورد دەڵێن: «ناتوانین ناشیرینییەکان پیشان نەدەین». لە ئایندەدا بە درێژی لەسەر ئەمە دەدوێم، بەڵام ئێستا هەر ئەوەندە دەڵێم: قێزەونترین «هاوڕێ» ئەو کەسەیە کە ڕێک لەو کاتەی لێت دەقەومێت دێت شەو تا بەیانی سەرکۆنەت دەکات. نابێت ورە و هێزی نەتەوەت بشکێنیت. بەڵام درێژەی ئەم باسە بۆ کاتێکی تر.
ئاگادار بە، لێت دەبەن!
چاند و نەریت هەم موڵکن، هەم ئامرازن. واتە هونەر، زمان، وێژە، جلوبەرگ، دونیابینی، هەڵپەڕکێ، نوڕۆژ، هەموو ئەمانە هەم موڵکن، هەم ئامرازن. ئەگەر تۆ هەم وەک تاک، هەم وەک حکومەت خاوەندارێتی لە چاند و نەریتی خۆت نەکەیت، کەسێکی تر خاوەندارێتییان لێ دەکات.
ئەگەر ئێمەی کورد لەسەر ئاستی تاک و حکومەتی خاوەندارێتی لە چاند و نەریتمان نەکەین، ئێران دەیانکات بە هی خۆی، تورکیا دەیانکات بە هی خۆی، عێراق دەیانکات بە هی خۆی، سووریا دەیانکات بە هی خۆی و چیتر ناسنامەی ئێمە دەکوژرێت.
بێ هیچ شتێک لەبەر ئەوەی ئەوان دەوڵەتی خاوەن و سەرداری ئێمەن و ئێمە بە تۆپزی و ستەم کراوین بە بەشێک لە ئەوان، بە شێوەیەکی یاسایی ناڕەوا، میراتگری تەواوی بەرهەمەکانی ئێمەن. واتە دەوڵەت پارێزەری خەڵک و چاند و ناسنامەی نەتەوەیە. لەبەر ئەوەی ئێمە دەوڵەتمان نییە، خۆمان و چاند و نەریت و ناسنامەشمان هەمیشە لە مەترسیی گەورەدان.
چۆن پێغەمبەر زەردەشتیان لە ئێمەی کورد بردووە و ئێستا دەڵێن: «پێغەمبەرێکی فارس یان ئێرانی بووە»؛ چۆن زریابیان لە ئێمەی کورد بردووە و دەڵێن: «هونەرمەندێکی عەرەب» یان «هونەرمەندێکی ئیسلامی» یان «هونەرمەندێکی عەباسی» یان «هونەرمەندێکی عێراقی» بووە؛ چۆن قاوەیان لە ئێمەی کورد بردووە و لە بری قاوەی کوردی دەڵێن «کۆفیی تورکی»؛ ئاوهاش من و تۆ و بەرهەمەکانی هەردووکمان دەبرێن و دەکرێن بە موڵکی نەتەوە و دەوڵەتێکی تر و ناسنامەی من و تۆ تەواو لە نێو دەبرێت.
تاکتیکێکی فێلبازانەی ڕەگەزپەرستی لە دژی کورد بە کار دەهێنرێت کە شاردنەوەی ناوی کورد و کوردستانە لە ژێر هەندێک ناوی زلدا. پێشتر وتارێکم لە بارەیەوە نووسیوە بە ناونیشانی: تاکتیکی ڕەگەزپەرستی: شاردنەوە لەژێر ناوی زلدا و لە ماڵپەڕەکەمدا هەیە، دەتوانیت بیخوێنیتەوە.
کوردیی ناوەڕاست
تەنانەت نووسەر و زانکۆکانی جیهان (ڕەنگە بە پیتاکی ئێران و قەتەڕ بێت) زمانێکیان ناو ناوە: «فارسیی ناوەڕاست»، کە هەندێک دەقی ساسانییەکانی پێ نووسراوە، گوایە هی کۆنتر لە هەزار و پێنج سەد ساڵ بەر لە ئێستایە، باوەڕ بفەرمە، ئەو زمانە نیوەی تەواوی کوردییە. دەقەکە ببە بۆ بازاڕی شارێکی کوردستان و بۆ کوردێکی ئەو بازاڕانەی بخوێنەوە لانیکەم لە نیوەی تێدەگات. کەچی هەموو جیهان بە بەر چاوی خۆمانەوە زمانی کوردیی ناوەڕاستیان کردووە بە زمانی فارسیی ناوەڕاست.
ئێران مێژووی لەسەر زمانی من و تۆ بونیاد ناوە و خۆی پێوە بادەدات. هەموو جیهان باس لەوە دەکەن ئێرانی فارس چەند چاندێکی دەوڵەمەند و مێژووێکی دێرین و پڕ لە شکۆی هەیە. تۆش هەر ڕەنج دەدەیت و بەری ڕەنجت بۆ دەخۆن و داگیر دەکەن و کەسیش ورتەیەکی لێوە نایەت!
ئەو زمانەشی ناویان ناوە «فارسیی کۆن»، کە گوایە دەقەکانی هەخامەنشینەکانی پێ نووسراوە، هەر فڕی بەسەر فارسییەوە نییە. تەواوی دەقەکانیان هەن و ئەوەندەش زۆر نین، کوردیش دەتوانێت بێ چاویلکەی فارسی و ئێرانی و دوور لە کاریگەریی ئەوان لێیان بکۆڵێتەوە و ڕاستییەکەی بۆ دەربکەوێت.
ئازادیی تاکەکەسی و برەودان
من زووزوو باس لە «برەودان» دەکەم. خەڵکانێکیش ڕەخنەیان لێم گرتووە کە گوایە ئەوە ئازادیی تاکەکەسییە و من دژی وەستاومەتەوە. بۆیە با ڕوونی بکەمەوە ئازادیی تاکەکەسی چییە و برەودان چییە.
ئەگەر خۆت بە تەنیا لە ماڵەوە، بێ ئەوەی کەسی تر بیبیستێت و بیبینێت و هەستی پێ بکات و کاریگەری لەسەر ئەو دروست بکات، سەیری هەر شتێک دەکەیت، گوێ لە هەر شتێک دەگریت، هەر چی دەکەیت و ناکەیت، ئازادیت. ئەمەندە پێی دەوترێت ئازادیی تاکەکەسیی خۆت. من لەسەر ئازادیی تاکەکەسی لێپێچینەوە لە کەس ناکەم و دەتوانم لەگەڵی هەڵبکەم. هەر پێم وایە کە نەیارشەیدا و بۆ دوژمن مردوویت، بەڵام مادەم کاریگەرییت نییە، کێشەم نییە.
بەڵام کە چاندی دوژمنت لە تۆڕی کۆمەڵایەتی، لە شوێنی گشتیی وەک بازاڕ و چایخانە و چێشتخانە، لە کەناڵی مێدیایی، یان هەر جێیەکی تری گشتی بڵاو کردەوە و بەر خەڵکی تر کەوت، لێرەدا چیتر ئازادیی تاکەکەسیی تۆ نەماوە. بەڵکو بە ویستی خۆت بووبێت یان نا، برەوت بە چاندی نەیاری کورد داوە و کردووتە بە چاو و گوێ و قوڕگی کورددا.
من قسەم لەسەر ئەمەیە. دەنا حەز دەکەیت خۆت فارسخنکێن و عەرەبخنکێن و تورکخنکێن و ئینگلخنکێن و جیهانخنکێن بکە. بەڵام بۆت نییە ئێمەی کورد بەوان بخنکێنیت.
گوێگرتن و بڵاوکردنەوە دوو شتی جیان
بۆیە گوێگرتن و برەودان جیاوازن. بڵاوکردنەوە برەودانە. لێرەدا ئازادییەکەت سنووری ئازادیی ئەوانی تر دەبەزێنێت. بۆیە دەبێت قسەی لەسەر بکرێت.
بێگومان قسەم لەسەر ئازادیی تاکەکەسییش هەیە. پێشتریش وتوومە: ئازادی وەک هەموو شتێکی تر کەرەستەیە، دەتوانیت ئازادییەکەت بۆ کورد و کوردی و کوردستان بە کار بهێنیت، نەک لە دژمان بە کاری بهێنیت. واتە کە ئازادیی ئەوەت هەیە ئاوڕ لە هەموو جیهان بدەیتەوە، پێشنیار دەکەم ئەو ئازادییە بۆ ئاوڕدانەوە لە کورد و کوردی و کوردستان بە کار بهێنیت. بەڵام ئەمە تەنها وەک گلەییەکی بێدەنگ دەهێڵمەوە.
بەڵام کە چاندی بێگانە لە نێو کورددا بڵاو دەکەیتەوە، ئیتر تۆ بوویتەتە ئامرازی لانمای ئەوان. بە بڵاوکردنەوەی یەک گۆرانیی فارسی دەبیتە سەربازێکی بێچەکی فارس. ئیتر حەز دەکەیت تا بەیانی پاساو بۆ خۆت بهێنەوە کە گوایە لە ناختدا چەند کوردیت. نەخێر، تۆ برەوت بەوان داوە.
فارس و عەرەب و تورک تا سەر لووتی ئێمەی کوردیان بە فارساو و عەرەباو و تورکاو ئاخنیوە. جیهانیش لە جیهاناودا نوقمی کردووین. ئێستا تۆی کوردیش بوویت بە سەربازی ئەوان؟
چاندی نەتەوەی داگیرکەر وەک ناوچەیەکی مینڕێژ وایە. باشترین شتێک ئەوەیە لێی نزیک نەبیتەوە. بەڵام ئەگەر لە خۆت ڕادەبینیت و لێی دەزانیت، بە وریاییەوە هەنگاوی تێدا بنێ.
- لە بەرەبەیانی ٢ی ئاداری ٢٠٢٥ دەستم کرد بە نووسینی. وەک وەڵامی وتاری هونەر و داهێنانی کوردی-ی خۆم. لە بەرەبەیانی ١٤ی ئایاری ٢٠٢٥دا تەواوم کرد. ↩︎
