تێبینییەک پێش وتارەکە:

ئولیس ڕۆمانێکە جەیمز جۆیس بە حەوت ساڵ نووسیویەتی، لە ٢ی شوباتی ١٩٢٢دا بڵاوکراوەتەوە.

لە ١٢ی تەممووزی ٢٠١٨ەوە خەریکی وەرگێڕانی خۆی و ڕاڤەکانیم بۆ زمانی کوردی. کۆتا بەرھەمەکە بە پێنج بەرگ دەردەچێت، ئەمڕۆ و لە یادی سەد ساڵەی بڵاوکردنەوەی ڕۆمانەکە، کە ھاوکاتە لەگەڵ یادی لەدایکبوونی سەد و چل ساڵەی لەدایکبوونی جەیمز جۆیس خۆیدا، بەرگی یەکەمی وەرگێڕاوە کوردییەکەم بە پی دی ئێف بێ بەرانبەر لەم ماڵپەڕەدا بڵاو کردەوە. لە ٢٠ی ئاداری ٢٠٢٥یشدا بەرگی دووەمم بڵاو کردەوە. ھیوادارم سوودی لێ ببینن. بۆ داگرتنی بەرگی یەکەم و دووەمی ئولیس و ڕاڤەکانی کلیک لێرەدا بکە.

ئولیس بە کوردی¹

وتاری نەوا موکرجی بۆ یادی سەد ساڵەی بڵاوکردنەوەی ڕۆمانەکە و سەد و چل ساڵەی لەدایکبوونی جەیمس جۆیس لە ٢ی شوباتی ٢٠٢٢دا.

ڕەوتی ڕووداوەکانی ئولیس سانایە، ئەوەندە ئاڵۆز نییە. ئەوەی لە ڕۆمانەکەدا گرنگە چیێتیی چیرۆکەکە نییە، واتە تەنھا بۆ ئەوە نایخوێنیتەوە کە بزانیت چی ڕوو دەدات، بەڵکو بۆ ئەوە دەیخوێنیتەوە کە ببینیت ڕووداوەکان چۆن دەگێڕرێنەوە. بۆ نموونە: چۆن پیاسەیەکی ئاسایی بە کەنارێکدا لەگەڵ گۆڕانی بەردەوامدا ھاوتەریب دەکرێت (ئەڵقەی سێیەم). چۆن دیمەنی ئاسایی مەیخانە و قڕەقڕی دوو کەس لەگەڵ جەنگی پاڵەوانێک و گیاندارێکی ئوستوورەییدا ھاوتەریب دەکرێت (ئەڵقەی دوازدەیەم). چۆن منداڵبوونێک بە چیرۆکی گەشەی زمانێکەوە گرێ دەدرێت (ئەڵقەی چواردەیەم).

بۆیە خوێندنەوەی ئولیس بۆ کەسێک کە تەنھا چیێتیی چیرۆکی بوێت ڕەنگە سەرلێتێکدەر بێت، بەڵام بۆ کەسێک کە لە سەرەتاوە خۆی ئامادە بکات بۆ خوێندنەوەی ئینسایکڵۆپیدیایەک و کات بە خۆی بدات کە داببڕێنرێت، ئەوا خوێندنەوەیەکی بەچێژ دەبێت.

زۆربەی ھەرە زۆری کوردان دەرفەتی خوێندنەوەی ئولیسیان بۆ نەڕەخساوە، چونکە بە کوردی نەبووە. بەڵام ناوبانگی بیستراوە کە یەکێکە لە ڕۆمانە مەزنەکانی جیھان و ئاڵۆزیشە. کە خەڵکان لێم دەپرسن: «بۆچی ئولیس ئاڵۆزە؟» ھەندێک جار بۆ سادەکردنەوەی وەڵامەکە دەڵێم: «وێنا بکە، ئەگەر گووگڵ بە فەرھەنگی ئۆکسفۆردەوە ببێت بە مرۆڤ و لە شار و کاتێکدا بێت کە تۆ پێیان ئاشنا نیت، قسە بکات و باسی شتان بکات، زۆربەی ئەم قسانەش لە مێشکی خۆیدا بە شەپۆلی ھۆش بڵێت، چۆن دەبێت؟ ئولیسیش تا ڕادەیەکی کەمتر لەوە ئاوھایە». چونکە ھەر بە ڕاستی پێم وایە جەیمز جۆیس گووگڵی سەردەمی خۆی بووە و فەرھەنگێکی فراوانیشی ھەیە.

وتەیەک لەسەر سەختیی ئولیس

کە جۆیس زیاتر لە سی و سێ ھەزار وشەی نادووبارەی بە کار ھێناوە، خۆ لەوانە بوو بە نیوەی ئەو وشانەش بیتوانیایە ڕۆمانەکە بنووسێت، بەڵام کاتێک جۆیس بە ئینگلی نووسیویەتی زمانی ئینگلیی داگیر کردووە. ئەم داگیرکارییەش یەکێکە لەو سەدان ھۆیانەی وای کردووە وەرگێڕانی ڕۆمانەکە بۆ زمانەکانی تر ئاسان نەبێت، چونکە کەموزۆر زمانی بۆوەرگێڕراویش داگیر دەکات.

جۆیس وا دەکات متمانە بە واتای باوی ھیچ وشەیەک نەکەیت کە پێت وایە دەیزانیت. ئەمە بێگومان لە ئەزموونی خۆمدا ڕاست بووە. لە کاتی وەرگێڕانەکەمدا لە شوێنێکدا ئیتر متمانەم بە ھیچ زانیارییەکی خۆم نەما لەسەر زمانی ئینگلی و کوردی. ئولیس وای لێم کرد وشە بە وشە لە چەندین فەرھەنگی جیاوازدا بپشکنم بۆ دڵنیابوونەوە لە واتاکانیان، ئەگەرچی ھەندێک جار پێکەنینم بە خۆم دەھات، چونکە تەنانەت بە دوای واتای hello و ناوی ڕەنگەکان و تەنانەت ژمارە سادەکانیشدا دەگەڕام. ئەوە تاکە ڕێگا بوو کە دڵنیا بکەمەوە کە وەرگێڕانەکەم دروست دەردەچێت بەوەی بە ھیچ شێوەیەک متمانە بە زانینی خۆم نەکەم.

ئەگەر جۆیس ویستبێتی بە شاکارەکەی شاری دەبلن بپارێزێت، ئەوا شاکارەکەی جگە لە زمانی ئینگلی کە پێی نووسراوە، ھەموو ئەو زمانانەی تریش دەپارێزێت کە ئولیسیان بۆ وەرگێڕراوە و وەردەگێڕرێت. ئەگەر وەرگێڕ لەگەڵ جۆیسدا بڕوات و لە وشەکاریدا لەگەڵ جۆیسدا ھاوتەریب بێت، ئەوا بەشێکی گەورەی فەرھەنگی ئەو زمانە چالاک دەکات و دەیپارێزێت. بۆیە لە لیستی داگیرکەرەکانی مێژووی مرۆڤدا، دەتوانم بڵێم: بە پێچەوانەی زۆربەی داگیرکەرە دڕندە و چاندسڕەوەکانی مێژووی نا-مرۆڤایەتی، ئولیس ھەرە باشترین و میھرەبانترین داگیرکەرە کە ھەر زمانێک داگیر بکات، دەشیپارێزێت. ئەمەش یەکێکە لەو ھۆیانەی وای کردووە لە وەرگێڕانەکەیدا کەمتەرخەم نەبم و سارد نەبمەوە.

پەیوەندیی دەقە کوردی و ئینگلییەکە

لە ھەردوو دەقەکەدا، واتە چ لە نووسراوەکەی جۆیس خۆی و چ لە وەرگێڕاوە کوردییەکەشدا ڕێژەی وشە زۆرە. چونکە زۆربەی کات جۆیس تەنھا بۆ خۆشی دوو وشەی ھاوواتا بە کار ناھێنێت. ئەگەرچی لەوانەیە بتوانرێت لە زمانی بەرانبەردا یەک وشە لە بری ھەردوو وشە ھاوواتاکەی جۆیس دابنرێت، بەڵام ئەمە خوێنەر ھەنگاوێک لە جیھانە جادووییەکەی جۆیس دوور دەخاتەوە. لە لایەکی تریش دەتخاتە بەر مەترسیی نەگەیاندنی ئەو واتایەی مەبەست بووە. لەبەر ئەوەی دەزانین کە ڕۆمانەکە پڕە لە پەرلە، ئەوا دەبێت وەرگێڕەکە ئاگاداری بەکارھێنانی دوو وشەی ھاوواتای جیاواز و داڕشتنەوەی ڕستە و دەستەواژەکان بێت لە زمانی بۆوەرگێڕراودا و ھیچی زیادی پێوە نەنێت. لە ناو دەقەکەشدا ڕستەکانی جۆیس ڕوون نەکاتەوە، چونکە دەشێت ئەم ڕوونکردنەوەیە زیان بە دەقەکە بگەیەنێت. ئەگەر ڕوونکردنەوەیەک پێویست بێت، لە پەڕاوێز یان کۆتاوێزدا ئاماژەی پێ بدرێت.

جادووی ئولیس لە وردەکاری و چۆنێتیی نووسین و ژێر چیرۆکە ساناکەدایە. ئەوەندەی تا ئێستا پەڕتووکم خوێندبێتەوە، بێگومان ناشتوانم بڵێم پەڕتووکی زۆرم خوێندووەتەوە، ئەم ڕۆمانە وەک ھیچ پەڕتووکێکی تر نییە. ھیچ پەڕتووکێک لەم ڕۆمانە ناچێت و لە شوێنی کورت کورتدا نەبێت، کە نووسەرەکەی بە مەبەست وەھای کردووە، لە ھیچ پەڕتووکێکی تر ناچێت. ھەر بۆیە ئەزموونی وەرگێڕانیشی لە ھی ھیچ پەڕتووکێکی تر ناچێت و ھیچ یاسایەکی گشتیی پەڕتووکی تری بەسەردا جێبەجێ ناکرێت.

ئولیس بێ ڕاڤە بوونەوەری ئاسمانییە

پێم وا نییە بێ ڕاڤە بتوانرێت پەیوەندییەکی زۆر لە نێوان جۆیس و خوێنەری بێگانەدا ڕەگ دابکوتێت. بۆیە جگە لە وەرگێڕانی دەقەکە، دەبێت ڕاڤەکانیشی وەربگێڕرێت.

ئولیس خۆی شاشارێکە و دەبێت خوێنەر ببەیتە ناوی. پێم وا نییە ڕۆماننووسین لای جۆیس تەنھا گێڕانەوەی چیرۆک بێت، بەڵکو بونیادنانی شارستانێتییەکە. بۆیە دەبێت خوێنەر بھێنیتە ناو جیھانەکەی جۆیسەوە. سەرنجڕاکێشی و جادووەکەی جۆیس لە چۆنێتیی جیھانەکەیدایە، نەک لە گەورەیی ڕووداوەکانیدا.

پێم وا بێت ھەوڵدان بۆ ئەوەی پێی دەڵێن: «کورداندن»ی ڕۆمانەکە و ھێنانی جۆیس بۆ لای خوێنەری کورد و داتاشینی جۆیسێکی کوردی، یان جۆیسی ھەر زمانێکی تر بۆ گەلێکی تر، ڕاستەوڕاست ئاوەڕووتکردنی جۆیسە لە جادووەکانی.

من ئەوەندە ئازادیم بە خۆم نەداوە کە یەک وشەش زیاد بکەم. زۆر وابەستی دەقە ماکەکە بووم و تا بۆم کرابێت تەنانەت وێرگوڵێکیشم بۆ وەرگێڕاوەکە زیاد نەکردووە. کە جۆیس وشەی لێکداوە، منیش بە گوێرەی توانا ھەوڵم داوە وشەکە لە کوردیدا لێکبدەم. کە جۆیس ڕستەیەکی بە چەند وشەیەک بڕاندبێتەوە، منیش ھەوڵم داوە، ئەگەر کرا، لە کوردییەکەدا بە ھەمان شێوە وشەی زیاد نەخەمە ڕستەکەوە. کە ناو و ئاوەڵناو و ئاوەڵکاری کردووە بە کار، منیش وام کردووە و لە کۆتاوێزدا ئاماژەم پێیان داوە.

ھەندێک جار وەرگێڕ ناچارە دەستکاری بکات

بەڵام ھەندێک جار وەرگێڕ ناچارە دەستکاریی بچووک لە دەقدا بکات. بۆ نموونە بە ھۆی جیاوازیی بونیادی زمانی کوردی و ئینگلی، زۆر جار لە ڕستە ناتەواوەکاندا (بە تایبەتی ھی شەپۆلە ھۆشەکان) دەبێت کوردییەکە کەمێک لە دەقە بنەڕەتەکە داببڕێنرێت تا ھەمان واتا و کاریگەریی نزیککراوە لە دەقە ماکەکە بدات. ئەمە لەو شوێنانەدا ڕاستە کە لە ئینگلییەکەدا ڕستەکە بکەر و کارەکەی تێدایە، بەڵام تەواوکەرەکە دەرنابڕێت. بەڵام لە کوردیدا لەبەر ئەوەی لە ڕستەسازیی ئاساییدا کار دەکەوێتە کۆتاییەوە، ئەوا کاتێک ڕستەیەکی تەواونەکراوی زمانێکی بێگانە بۆ کوردی وەردەگێڕیت و تەنھا بکەر و کارەکە دەھێنیتەوە، ھیچ واتایەک نادات تا تەواوکەری بۆ دانەنێیت، یان ڕستەکە نەگۆڕیت. بۆیە لەم کاتانەدا وەرگێڕ ناچارە دەستکاری بکات.

بۆ نموونە لە ئەڵقەی سێیەمدا دەڵێت: «کەڵبە، ھەست دەکەم: Fang, I feel». ئەمە ڕستەیەکی تەواونەکراوە، بکەر و کارەکە ھەن و تەواوکەرەکە قووت دراوە. بەڵام لە ژێر ڕۆشنایی ڕستەکەی پێشوودا کە دەڵێت: «چاوسەوز، دەتبینم، Green eyes, I see you» و ڕستەیەکی تەواوە، دەتوانین گریمانەی ئەوە بکەین کە ئەمەش ھەر لەسەر ھەمان بونیاد داڕێژراوە. کەواتە ئەمیش دەبێت لە بنەڕەتدا «ھەستت پێ دەکەم: I feel you» بێت. ئەمەش دەستکاریکردنی دەقەکەیە، کە خۆم حەزی پێ ناکەم، بەڵام دەشبێت بیکەم. لەوانەشە ئەوە نەبێت کە نووسەرەکە مەبەستی بووە.

کێشەی ئەوی نێر و مێ

لە ساڵانی یەکەمی وەرگێڕانم و دەرکردەکانی بەرگی یەکەمی پێش دەرکردەی نەورۆزی ٢٧٢٥ ھەندێک جار ئەوی نێر he و ئەوی مێ she کێشەی گەورەی بۆم دروست دەکرد. چون ئەو زارە کوردییەی ڕۆمانەکەم بۆی وەردەگێڕا ڕەگەزکاریی ڕێزمانیی تێدا نەبوو، لەو زارەدا ھەردووکیان دەبن بە «ئەو». بۆ چارەی ئەم کێشەیە یان دەبوو ڕستەکە وا دابڕێژمەوە کە خوێنەر سەری لێ تێک نەچێت کە ئەو بە کار بھێنم و بزانێت مەبەست لە کێیە؛ یان ناچار دەبووم زۆر جار خۆم دیاریی بکەم و لە بری ڕاناوی ئەوی نێر یان ئەوی مێ خۆم ناوی کەسێتییە مەبەستەکە بھێنم.

بەڵام لابردنی ڕاناو و دانانی ناو لە بری ڕاناوەکە تووشی کێشەی نوێی دەکردم. لە لایەک  زۆر دووبارەکردنەوەی ناوی کەسێتییەکان کاریگەریی لەسەر تامی دەقەکە دەبێت، واتە وا دەکات وەرگێڕاوەکە ھەمان ئەو تامە نەدات کە ماکەکە دەیدات. لە لایەکی تر ھەبوونی ئەم دوو ڕاناوە لە ئینگلییەکەدا دەرگای ھەندێک بەکارھێنانی دەروونناسییانە دەکاتەوە. چ ستیفن و چ بلووم زۆر جار بۆ ئازارنەدانی خۆیان خۆیان لە ناوھێنانی ڕاستەوخۆ بە دوور دەگرن. بۆ نموونە کە بلووم بیر لە مۆڵیی ژنی و بڵێسە بۆیلەنی دۆستی ژنەکەی دەکاتەوە، بە he و sheی ئینگلی بیر دەکاتەوە، واتە ئەوی نێر و ئەوی مێ. ئەمە لە ڕووی دەروونناسییەوە گرنگییەکی گەورەی ھەیە کە she، بە واتای ئەوی مێ، کە تیلنیشانە² بۆ مۆڵیی ژنی، کەمتر بەئازارترە وەک ڕاستەوخۆ ناوھێنانی ژنەکەی. ئەو کاڵترە و بۆ ئەوە بە کاری دەھێنێت ئازارەکەی کەمتر بێت. لە کاتێکدا ئەگەر ڕاستەوخۆ ناوی ھەردووکیان ببات ئازارەکەی بەسوێترە.

یان ھەندێک جار کە ستیفن بیر لە دایکی دەکاتەوە خۆی لە ناوھێنانی ڕاستەوخۆی دایکی دەدزێتەوە و تەنھا ئەوی مێ she بە کار دەھێنێت. ئەگەر تەنھا بە «ئەو» وەربگێڕرێت ھەندێک جار سەرلێتێکدەرە و نازانرێت ئەوەکە مەبەست لە کێیە. کە لە کوردییەکەدا تەنھا ئەو دابنێمەوە، خوێنەری کورد دوو جار لە ئاماژەی ئەو دوور دەکەوێتەوە. بەڵام لە ئینگلییەکەدا ئەوەندە دەزانیت کە ئەو مێیە، واتە نیوەی زانیارییەکەت دەداتێ.

ھەندێک جار ڕوون نییە ئەوی مێ کێیە

کێشەیەکی تری دانانی ناو لە بری ڕاناویش ئەوەیە کە شێوەی نووسینی ئولیس و شەپۆلی ھۆشەکە وا دەکات زۆر جار ڕوون نەبێت کە ئەوی نێر و ئەوی مێ کێن. چونکە زۆر جار ڕستەیەکی کورت پەیوەندیی ڕوونی بە دەقی چواردەوریەوە نییە. بەڵام وەرگێڕەکە ھەر دەبێت گریمانەیەکی ھەبێت لەوەی مەبەست لە کێیە. بۆیە ھەندێک جار دەبوو یان بە ڕاڤە ئاماژە بە ئەو بدەم کە کێیە، یان ناچار بووم لە بری ئەو لە خودی دەقەکەدا ناوی کەسەکە لە بری ڕاناوەکەی دابنێم. ئەمەش وەرگێڕ دەخاتە بەردەم مەترسیی ھەڵەکردنەوە، چونکە کێ دەڵێت مەبەست لە ئەو ئەو کەسەیە کە تۆ ناوی دەھێنیت؟

ئەم کێشەیەم لەم دەرکردەیە (نەورۆزی ٢٧٢٥)ی بەرگی یەکەم و دووەمدا بە وی he و وێ she چارە کرد، کە لە زاری تری کوردییەوەم خواست. ئێستا زۆربەی کات لە بری ئەوی نێر دەنووسم وی لە بری ئەوی مێ دەنووسم وێ.

کاریگەریی گەشەی جیاوازی زمان

مێژووی گەشەسەندنی زمانیش کاریگەریی لەسەر وەرگێڕان ھەیە. دوو زمانی جیاواز بە دوو ئاقاری مێژوویی جیاوازدا تێدەپەڕن. بە نزیکی ھەموو ئەو شێوازە جیاوازانەی لە ئەڵقەی چواردەیەمدا تاقی کراونەتەوە دەبێت لە زمانی بەرانبەردا کاڵ ببنەوە، یان ون ببن. خوێنەرێکی کورد دەرفەتی ئەوەی نابێت تەکنیکی ئەڵقەی چواردەیەم لە گەشەی زماندا ببینێت، بەڵکو لەمسەر بۆ ئەوسەری ئەڵقەکە بە زمانێکی کوردیی سەردەمییانە دەخوێنێتەوە. لە کاتێکدا زمانی دەقە بنەڕەتەکە بە ئینگلییەکی دێرین دەست پێ دەکات و بەرەبەرە بەرەو ئینگلیی نوێ دێت. لەم گەشتەدا چیرۆکی گەشەی زمانی ئینگلی ھاوتەریبە لەگەڵ ئەو کۆرپەیەدا کە میستەر بلووم بۆ لەدایکبوونەکەی چووەتە خەستەخانەی منداڵبوونەکەوە. خوێنەری ئولیسی وەرگێڕراو لە ئەزموونکردنی ئەم تەکنیکە بێبەری دەبێت.

ئەگەر بشمەوێت ئەم تەکنیکە لە وەرگێڕراوە کوردییەکەدا دووبارە بکەمەوە، ھەر ناتوانم. چونکە زمانی کوردی بە ھەمان ڕەوتی مێژوویی زمانی ئینگلیدا تێنەپەڕیوە. بێگومان زمانی کوردی تەنھا یەک زار نییە و کۆمەڵە زارێکە. بەڵام ھیچ کامێک لەم زارانە مێژووێکی بەردەوامی ھەزار ساڵەی نووسینی نییە کە بایی ئەوەندە داتام بخاتە بەردەم کە ھەڵبژاردەی ئەوەم ھەبێت کە لە شێوازی کوردیی ئەڵقەی چواردەیەمدا لاسایی ئینگلییەکەی بکەمەوە. ئەگەرچی بە گشتی زمانی کوردی مێژووی نووسینی زیاتر لە ھەزار ساڵی ھەیە، بەڵام ھەر ماوەیە و بە زارێکی نووسراوە. ئەو زارەی زمانی کوردی کە من ڕۆمانەکەم بۆی وەرگێڕاوە، کە ئێستا ناومان ناوە «کوردیی ناوەندی» و ھەندێک جار بە ھەڵە پێی دەوترێت: «سۆرانی»، کە سۆرانی خۆی یەکێکە لە شێوەزارەکانی ئەم زارە، ئەوەندەی من ئاگاداری بم نووسراوی لە سێ سەد ساڵان کۆنتری نییە.

وابەستەیی و ئازادیی وەرگێڕاوەکە بە ماکەکەوە

تا بۆم کرابێت ھەوڵم داوە لەگەڵ دەقە ماکەکەدا ھاوکۆک بم. ھەروەھا ھەنگاو بە ھەنگاو لەگەڵ خوێنەردا بڕۆم تا خوێنەر بە نووسەر و دەقە ماکەکە بگەیەنم، نەک بە پێچەوانەوە. زۆر جار تێبینیم لەسەر شوێنێک داوە کە گومانی ئەوەم لێی کردووە پرسیار بۆ خوێنەر دروست بکات. ھەر زووش بڕیارم دا بێ وەرگێڕانی ڕاڤەکان، بە تایبەتی ئەوانەی گیفرد و سایدمان، بڵاوی نەکەمەوە. چونکە، یەکەم: ڕاڤەکان کاریگەریی قووڵیان لەسەر داڕشتنەوەکەم دەبێت. وا دەکەن بە متمانەوە ڕستەکان دابڕێژمەوە. دووەم: ڕاڤەکان وا دەکەن خۆم تێگەیشتنێکی قووڵترم بۆ ڕۆمانەکە ھەبێت. سێیەم: خوێنەر دەبینێت کە لەسەر چ بنەمایەک ھەندێک بڕیارم داوە بۆ داڕشتنەوەکەم. لە دەرئەنجامدا دەشێت خوێنەر لەگەڵ خۆمدا بکەوێتە بیرکردنەوە و ئەگەر ئەو پێشنیارێکی باشتری بۆ شوێنێک ھەبێت ئاگادارم بکاتەوە و ئەو تێبینییانەیان بە ھەند وەربگرم و لە دەقە وەرگێڕاوەکەدا چاکیان بکەم و بۆ چاپەکانی ئایندە سوودیان بۆم ھەبێت. ئەمە جگە لەوەی ئەوەندەی من ئاگادار بم، ئێستا ھیچ ڕاڤەیەکی ئولیس بە کوردی نییە.

ئەوەی بە گشتی دەستی وەرگێڕ ئازاد دەکات، ئیدیۆمەکانە. دەکرێت ئیدیۆم بە ئیدیۆم وەربگێڕرێت. بۆ نموونە لە ئەڵقەی چواردەیەمدا لە شوێنێکدا دەڵێت: «نیازی وایە خەڵووز بۆ نیوکاسڵ ببات». لە کوردییەکەدا دەتوانین بڵێین: «نیازی وایە کڵاش {یان گوێز} بۆ ھەورامان ببات». بێگومان لەم کاتانەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدرێت کە جۆیس ناوی ھەورامان و کڵاشی نەھێناوە.

ھەندێک ستراتیژ لە کاردا دەگۆڕێت

ستراتیژێتیی وەرگێڕانەکەم لە سەرەتادا بە بەراورد لەگەڵ سێ ساڵ دوای کارمدا جیاواز بوو. سەرەتا زۆر گوێم نەدەدا بە وەرگێڕانی وشەیەک بەرانبەر دەستەواژەیەک یان بە پێچەوانەوە، یان ھەندێک جار تەنانەت وەرگێڕانی وشەیەک بە ڕستەیەک. بەڵام دواتر و دوای ژیانی زیاتر لەگەڵ دەقەکەدا پێداگرتر بووم لەسەر وەرگێڕانی وشە بەرانبەر وشە، تا ئەوەندەی بکرێت.

بە شوێن ڕێی جۆیسدا

کە جۆیس وشەی gunrest لێک دەدات، منیش لە کوردیدا چەکنیشم بە ھەمان لۆژیک لێکداوە کە کەموزۆر لەسەر ھەمان بنەما لێکدراوە. بەڵام لە ھەندێک شوێنی دەگمەندا دەستەواژەیەکم بە وشەیەک، یان وشەیەکم بە دەستەواژەیەک وەرگێڕاوە. بۆ نموونە لە کوردیدا بۆ مەرگی جۆری ئاژەڵان ناوی جیاوازمان ھەیە. ئاژەڵی دڕندە و چوارپێ و ئەمانە دەتۆپن، باڵندەکان مردار دەبنەوە، مرۆڤ دەمرێت (وشەی مرد لەگەڵ ھەردوو وشەی murder و mortی ئینگلی ھاوڕیشەیە). بۆیە لە ئەڵقەی یەکەمدا کە گوایە مەڵیگن بە ستیفنی وتووە: «ئا، ھەر دێدالۆسە، ئەوەی دایکی بە شێوەیەکی ئاژەڵانە مردووە»، دەتوانین بە متمانەوە لە کوردییەکەدا بڵێین: «ئەوەی دایکی تۆپیوە». واتە وەرگێڕانی دەستەواژەیەک بە وشەیەک. لە ڕاستیشدا لە کوردیدا بێڕێزییەکی گەورەیە بە دایکی ھاوڕێیەکت بڵێیت: تۆپیوە و دەشێت تا ماوە لێت خۆش نەبێت. بەڵام بەدەر لە شوێنی وەھا دەگمەن، ھەوڵم داوە تا ئەوەندەی واتا بمێنێتەوە دوای جۆیس بکەوم و پیتێکی بۆ زیاد و کەم نەکەم.

ڕاڤە چەکی وەرگێڕە

من خۆشبەختانە چەکی وەرگێڕانی ڕاڤەشم بە دەستەوە بووە، بۆیە دەرگای پێداگریم بۆ کراوەتەوە کە ھیچی وەھا لە دەقەکە نەگۆڕم. بۆ نموونە لە ئەڵقەی سێیەمدا contransmagnificandjewbangtantialityم بە ھاوکرۆکگۆڕکێشکۆمەندجووھەرا وەرگێڕاوە. لە ئەڵقەی دوازدەیەمدا زیادەڕەوی لەم تەکنیکەدا (پۆرتمانتۆ) دەکات و وشەی Nationalgymnasiummuseumsanatoriumandsuspensoriumsordinaryprivatdocentgeneralhistoryspecialprofessordoctorی لێکداوە، کە ئێجگار جەفەنگییە و ناتوانیت تەماشای بکەیت و بزە نەکەیت. من بە ھەمان تەکنیک بە مامۆستایوانەبێژیتایبەتوئاساییتایبەتمەندیبواریمێژوویگشتییقوتابخانەیئامادەییومۆزەخانەوبووژانگەوڕاگرایەتیینیشتمانیپڕۆفیسۆردکتۆر لە کوردیدا وەرمگێڕاوە. کاتێک دەتوانیت ڕاڤە بکەیت، لەبەردەم ھەندێک لەم تەکنیکانەدا ئازادتر دەبیت وەک لەوەی کە ڕاڤە نەکەیت. پێم وایە ھەر لەبەر ئەم ھۆیەیە کە وەرگێڕێکی وەک دکتۆر تەھا مەحمود تەھا کە بۆ عەرەبیی وەرگێڕاوە، ھەندێک جار دەستی داگرتووە و بە شێوەیەکی ئاسانتر بۆ تێگەیشتن عەرەبییەکەی داڕشتووەتەوە. بۆ نموونە لەو دوو وشە ناوبراوانەدا وشەکانی جیا کردووەتەوە و دوودوو پێکەوە لکاندوونی. بەڵام ڕەنگە ئەگەر ئەویش ڕاڤەی بکردایە ئاسانکاریی لەم چەشنە نەکردایە.

لە بارەی دەقی تێھەڵکێشراوەوە

سەبارەت بە دەقە تێھەڵکێشکراوەکان: کە دێڕێکی دەرەکی ھێنراوەتە ناو ئولیسەوە، زۆر جار لە ئینگلییەکەدا دیارە بۆچی ئەو دێڕە ھێنراوە. ئەڵبەت وشەیەکی تێدایە کە لە ڕستەی پێشتردا ھەبووە و واتا کۆیان دەکاتەوە، یان وشە دەرەکییەکە لە ڕووی بیستنەوە پەیوەندی لەگەڵ وشەیەکی ڕۆمانەکەدا دروست دەکات. واتە لێکچوونی دەنگ کۆیان دەکاتەوە. ھەندێک جاریش ئەو دێڕەی ھێنراوە دەبێت بە ڕێبەری گۆڕانی ڕەوتی بیرکردنەوەی یەکێک لە کەسێتییەکان و گێڕانەوەکە. بەڵام ئەگەر ئەو دەقە تێھەڵکێشکراوە بۆ کوردی وەرگێڕرابێت، ئەوا مەرج نییە لە کوردییەکەشدا ھەمان ئەو وشەیە بە کار ھاتبێت کە لە ڕێیەوە بە دەقەکەی ئولیسەوە گرێ دەدرێتەوە. لەوانەیە وشەیەکی ھاوواتا بە کار ھاتبێت. یان وەرگێڕە کوردییەکە ئەو شوێنەی بە شێوەیەک داڕشتبێت کە لەگەڵ وەرگێڕراوە کوردییەکەمدا نەیەتەوە. ئەمە بە دیاریکراوی لە بەیتەکان و شانۆنامە ھۆنراوەییەکاندا ڕاستە.

دوو نموونەی کێشەی دەقاوێزان

بۆ نموونە وەرگێڕانەکەی ئۆدیسەی ھۆمیرۆس، دەقە وەرگێڕراوە کوردییەکە بە شێوەی دێڕی ھۆنراوەیی نییە، بەڵکو پەخشانە. بەڵام لە ئولیسدا شێوە ھۆنراوەییەکەی بە کار ھاتووە. بۆیە دەبێت کاتێک ئەم دەقانە دەھێنرێنە وەرگێڕانەکەی منەوە کەمێک چەکوشکاری بکرێن تا پەیوەندییان لەگەڵ ئولیسە کوردییەکەدا دەربکەوێت. یان زۆربەی جاران، لەبەر ئەوەی زۆربەی ئەو سەرچاوانە بۆ کوردی وەرنەگێڕراون، دەبێت خۆم ئەوانیش وەربگێڕم و بە شێوەیەک ئەم کارە بکەم کە پەیوەندی لەگەڵ ئولیسە کوردییەکەدا دروست بکات.

دوو ھۆی تریش ھەن کە کاریگەرییان لەسەر ئەم چەکوشکارییە دەبێت: لە لایەک شێوازی وەرگێڕانی من لە ھی وەرگێڕێکی تر جیاوازە، لە لایەکی تر کە جۆیس دەقاوێزان دەکات، دەقە ھێنراوەکە لە بەستێنەکەی خۆیدا بە کار دەھێنێت. واتە لە کوردییەکەدا دەبێت لە دیدی ئولیسەوە بڕوانیتە دەقە تێھەڵکێشکراوەکان، نەک بە پێچەوانەوە. یان ھەندێک جار دەبێت ڕوونکردنەوەیان لەسەر بدەم، بە تایبەتی لەو دەقانەدا کە لە کتێبی پیرۆزەوە ھێنراون. چونکە وەرگێڕانە کوردییەکەی کتێبی پیرۆز لە ھەندێک شوێندا لەو ئینگلییانە جیاوازە کە جۆیس بە سەرچاوە ھێناونی.

بۆ نموونە کە جۆیس دەستکاریی ھۆنەی ٥ی بەشی یەکەمی مزگێنی بە پێی نووسینی یۆحەنا دەکات و تاریکی و ڕووناکییەکە ھەڵدەگەڕێنێتەوە، لە ئولیسە ئینگلییەکەدا دەڵێت: «تاریکییەک لە ڕووناکیدا دەدرەوشێتەوە و ڕووناکییەکە تێینەگەیشتووە.». بەڵام لە مزگێنی بە پێی نووسینی یۆحەنادا دەڵێت: «ڕووناکییەکەش لە تاریکیدا دەدرەوشێتەوە» نەک بە پێچەوانەوە. ئەمەندە گۆڕانەکەی دەستی جۆیسە، بەڵام گۆڕانێکی تر ھەیە کە پەیوەندیی بە وەرگێڕانەوە ھەیە، ئەویش وشەی تێینەگەیشتووەیە. ئەو وشەیە لە گریکیدا دوو واتای ھەیە، یەکێکیان تێنەگەیشتنە، ئەوی تریان زاڵبوونە. ھەر بۆیە لە وەرگێڕانە کوردییەکەی کتێبی پیرۆزدا دەڵێت: «ڕووناکییەکەش لە تاریکیدا دەدرەوشێتەوە و تاریکییەکە بەسەریدا زاڵ نەبووە»، نەک «تێینەگەیشتووە». بێگومان لە کتێبی پیرۆزە کوردییەکەدا ئاماژە بە دوو واتایی وشەکە دراوە. بەڵام ئەوەی جۆیس بە کاری ھێناوە بە واتای تێینەگەیشتووەکەیانە، کە بێگومان منیش ھەر وا وەرمگێڕاوە، بەڵام تێبینیم لەسەری داوە.

ئایا من وەرگێڕی ھەموو زمانێکم؟

ھەروەھا لە وەرگێڕانەکەدا دەکەویتە بەر ئەو پرسیارەی ئایا دەقە بیانییەکانیش بۆ کوردی وەربگێڕیت یان نا؟ چونکە لە ڕۆمانەکەدا گەلێک وشە و دەستەواژە و ڕستە و تەنانەت گفتوگۆی بە زمانی جیاواز تێدایە. وەک گفتوگۆکەی ئالمیدەنۆ ئاڕتیفۆنی و ستیفن لە ئەڵقەی دەیەمدا کە بە زمانی ئیتالییە. ئەگەر بڕیار بدرێت وەرنەگێڕرێن، ئایا ڕێنووسە لاتینییەکەی خۆیان بھێنرێتەوە، یان ڕێنووسەکەیان بۆ کوردی بگوێزرێتەوە؟

من لە وەڵامی پرسیاری یەکەمدا نەخێرم ھەڵبژارد، کە دەقەکان وەک خۆیان بە زمانی خۆیان بھێڵمەوە و تەنھا ئینگلی وەربگێڕم. بۆ پرسیاری دووەمیش بڕیارم دا ڕێنووسی دەقە بێگانەکان بگۆڕم بە کوردی، چونکە زۆربەی کوردان ناتوانن زمانە بێگانەکان بە ڕێنووسی خۆیان بخوێننەوە، بەڵام بە ڕێنووسی کوردی دەتوانن ھیچ نەبێت بیخوێننەوە و وشەکان ببیستن، ئەگەرچی لێشیان تێنەگەن.

لە لایەکی ترەوە ئەگەر وەرگێڕ بڕیار بدات ھەموو زمانەکان وەربگێڕێت، ئەوا لە ئەڵقەی سێیەمدا دەڵێت: «بارەکەی بە کێش دەکات، شلێپ دەکات، تغۆن دەکات، ڕادەکێشێت، تراسکین دەکات». ئەمانە ھەموویان زۆروکەم ھەمان واتایان ھەیە، بەڵام ھەریەکەیان بە زمانێک. ئەو کاتە بە کوردی دەبێت بە «بارەکەی بە کێش دەکات، ڕادەکێشێت، ڕادەکێشێت، ڕادەکێشێت، ڕادەکێشێت».

ئولیس شارستانێتییەکە

ئولیس بەھەشتی زمانناس و ھونەرمەند و ڕۆشنبیرانە. دەتوانم بڵێم سەرچاوەیەکی گەورەی ڕۆشنبیرکردنیشە، ئەگەر ڕاڤەکانی لەگەڵدا بێت. ھەر خودی خۆم چەندین پەڕتووکم خوێندووەتەوە کە ئەم شاکارە پێی ناساندووم. ھاوکات ئەم ڕۆمانە وشیارترت دەکات بەرانبەر زمان و فەرھەنگت فراوانتر دەکات.

خۆم گەلێک بە بەختەوەر دەزانم کە لە ماوەی ژیانمدا ئولیسم ناسیوە. بۆ بەشکردنی ئەم بەختەوەرییە لەگەڵ کۆمەڵە خەڵکێکی ھاوزمانی خۆم، لەگەڵ ھەندێک ھۆی تریشدا، ڕۆمانەکەم بۆ زمانی کوردی وەرگێڕا. تۆی خوێنەری بەڕێزیش ئەگەر تا ئێرە گەیشتوویت و ئەم نووسینەمت ھەمووی خوێندەوە، ئەوا گەلێک سوپاست دەکەم و ھیوای تەندروستییەکی باش و مێشکێکی ئاسوودە و کاتێکی خۆشت بۆ دەخوازم. ئەگەر نووسینەکەمت بە دڵ بوو، ئەوا سوپاسگوزارم، ئەگەر بە دڵیشت نەبوو بیدە بە مۆڵی… بیکا بە کوێدا کەیفی خۆیەتی، قاچی مراوییەکە، قاچی مراوییەکە.

---

1. لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ – ٢٨ی تەممووزی ٢٠٢١ نووسراوە. بە دەنگی خۆم خوێندوومەتەوە و تۆمارم کردووە و لە ماڵپەڕەکەی خۆم بڵاوم کردووەتەوە. لە ١٤ی شوباتی ٢٠٢٥دا دەستکاریی پەرەگرافێکیم کرد کە باس لە ئەوی نێر و ئەوی مێ دەکات، لەو جێیەوە کە نووسیومە: «لە ساڵانی یەکەمی وەرگێڕانم و…» تا ئەو جێیەی نووسیومە: «…ئێستا زۆربەی کات لە بری ئەوی نێر دەنووسم وی لە بری ئەوی مێ دەنووسم وێ» نوێن. لە ١١ی ئاداری ٢٠٢٥دا پیایدا چوومەتەوە و سەردێڕی نوێم بۆیان داناوە. ↩︎
2. تیلنیشان: بە ئینگلی allusion، ئاماژەدانێکی ناڕاستەوخۆیە بە کەس، شوێن، بیر، باوەڕ یان ھەر شتێکە بێ ئەوەی ناوی شتەکە بھێنرێت. پێشتر بە «لاماژە» وەرمگێڕابوو، ئەوەم لابرد. داوای لێبوردن دەکەم. ~ن.م. ↩︎